Mál 01100210

I. Málsatvik

1. Fyrirhuguð framkvæmd

Í matsskýrslu er kynnt fyrirhuguð Villinganesvirkjun í Akrahreppi og Sveitarfélaginu Skagafirði. Ætlunin er að stífla farveg Héraðsvatna um 2 km neðan ármóta Vestari og Austari Jökulsár, á móts við bæina Villinganes og Tyrfingsstaði, með 60 m hárri jarðvegsstíflu. Stöðvarhús verður neðan við stífluna og þaðan grafinn um 1,5 km langur frárennslisskurður í árfarveginn. Um 200 m langt steypt yfirfall verður á flötu klapparholti vestan við Héraðsvatnagljúfur. Að auki er ætlunin að leggja 4 km langa 132 kV háspennulínu til tengingar við byggðalínu. Ofan stíflunnar mun myndast 1,7 km2 lón með miðlunarrými um 13 Gl. Afl virkjunarinnar er fyrirhugað 33 MW og orkugeta um 190 GWh/a.

Skipulagsstofnun kvað þann 24. október 2001, upp úrskurð sinn um mat á umhverfisáhrifum fyrirhugaðrar framkvæmdar í samræmi við 11. gr. laga nr. 106/2000, um mat á umhverfisáhrifum. Niðurstaða stofnunarinnar var að fallist væri á fyrirhugaða allt að 33 MW Villinganesvirkjun í Skagafirði og 132 kV háspennulínu frá virkjun að byggðalínu, eins og henni væri lýst í framlögðum gögnum framkvæmdaraðila með eftirfarandi skilyrðum:

1. Lagður verði hliðarlækur sem geri virkjunina fiskgenga í samráði við veiðimálastjóra.

2. Tryggt verði lágmarksrennsli um virkjunina í samráði við veiðimálastjóra.

Ráðuneytinu bárust tíu kærur vegna framangreinds úrskurðar Skipulagsstofnunar en kærufrestur var til 30. nóvember 2001.

Kæra barst frá framkvæmdaraðilia, Héraðsvötnum ehf., þar sem þess er krafist að skilyrði um að lagður verði hliðarlækur sem geri vikjunina fiskgenga verði fellt niður en að úrskurður Skipulagsstofnunar standi að öðru leyti.

Aðrir kærendur eru:

1. Ævintýraferðir ehf.

2. Fuglaverndarfélag Íslands

3. Veiðifélag Skagafjarðar

4. Bjarki Þór Kjartansson og Grímur Jónsson

5. Destination Iceland

6. Anna Svavarsdóttir

7. Kristín Halla Bergsdóttir og Guðrún Ólafsdóttir

8. SUNN-Samtök um náttúruvernd á Norðurlandi

Ráðuneytið lítur svo á að í kröfugerð framangreindra níu kærenda felist krafa um að úrskurður Skipulagsstofnunar verði felldur úr gildi. Gerð er grein fyrir einstökum kæruatriðum í kafla II í úrskurði þessum.

Með vísan til 2. mgr. 13. gr. laga um mat á umhverfisáhrifum voru framangreindar kærur sendar til umsagnar Sveitarfélagsins Skagafjarðar, Akrahrepps, Iðnaðar- og viðskiptaráðuneytisins, Samtaka ferðaþjónustunnar, Ferðamálaráðs Íslands, Náttúruverndar ríkisins, Veiðimálastjóra, Skipulagsstofnunar og Héraðsvatna ehf. með bréfum þann 6. desember 2001. Frestur til að veita umsagnir var til 27. desember 2001. Vegna mistaka var kæra framkvæmdaraðila ekki færð í málaskrá ráðuneytisins þegar hún barst og var hún af þeim sökum ekki send til umsagnaraðila fyrr en 13. mars 2002 um leið og þau urðu kunn. Umsagnir bárust frá Sveitarfélaginu Skagafirði með bréfum þann 10. apríl 2002 og 26. apríl 2002, frá Akrahreppi með bréfi 21. apríl 2002, frá Iðnaðar- og viðskiptaráðuneytinu með bréfi 26. mars 2002, Samtökum ferðaþjónustunnar með bréfi 20. desember 2001, Ferðamálaráði Íslands með bréfum 6. desember 2001 og 2. apríl 2002, Náttúruvernd ríkisins með bréfum 14. janúar 2002 og 10. apríl 2002, Veiðimálastjóra með bréfum 27. desember 2001 og 27. mars 2002, Skipulagsstofnun með bréfi 12. apríl 2002 og Héraðsvötnum með bréfi 8. janúar 2002.

Kærendum var gefinn kostur á að gera athugasemdir við framangreindar umsagnir með bréfum þann 26. apríl 2002. Athugasemdir bárust frá Héraðsvötnum ehf. með bréfi þann 7. maí 2002, Ævintýraferðum ehf. þann 6. maí 2002, Veiðifélagi Skagafjarðar þann 14. maí 2002, Önnu Svavarsdóttur þann 8. maí 2002 og Kristínu Höllu Bergsdóttur og Guðrúnu Ólafsdóttur þann 7. maí 2002.

Ráðuneytinu barst þann 16. janúar 2002 bréf frá Birni Þorra Viktorssyni hdl. f.h. landeigendanna Kristínar Jóhannsdóttur, Tyrfingsstöðum, Matthíasar H. Guðmundssonar, Stekkjarflötum, Jóns Hjörleifssonar, Gilsbakka, Stefáns Hrólfssonar, Keldulandi, Freysteins Traustasonar, Hverhólum, Borgars Símonarsonar, Goðdölum, Leifs Hreggviðssonar, Bakkakoti, Sigríðar Björnsdóttur, Byrgisskarði, H. Unnsteins Jóhannssonar, Tunguhálsi, Hjálmars S. Guðjónssonar, Tunguhálsi II, Sigurjóns Valgarðssonar, Villinganesi, Sigríðar H. Bjarnadóttur og Sigurbergs Kristjánssonar, Bústöðum.

Í yfirlýsingu landeigandanna sem fylgdi ofangreindu bréfi kemur fram að hvorki hefur verið leitað eftir leyfi hjá landeigendum vegna reksturs skemmtisiglinga í atvinnuskyni á Austari og Vestari Jökulsá og Héraðsvötnum, né boðnar fram greiðslur vegna hagnýtingar rekstraraðilanna á vatnsréttindum jarðanna. Atvinnureksturinn hafi því farið fram án leyfis landeigenda og án þess að nokkrar greiðslur hafi komið fyrir. Við vinnu við umhverfismat vegna fyrirhugaðrar virkjunar Héraðsvatna við Villinganes að vestan og Tyrfingsstaði að austan, hafi komið fram mótmæli þeirra rekstraraðila sem staðið hafi að ofangreindum siglingum með ferðamenn. Hafi mótmælin einkum byggst á þeirri skoðun að það muni hafa neikvæð áhrif á skemmtisiglingarnar ef ráðist verður í byggingu virkjunarinnar. Vegna mótmæla rekstraraðila fljótasiglinganna vilja landeigendurnir árétta að þeir muni ekki una því að nefndar siglingar geti með einum eða öðrum hætti skert möguleika þeirra til að hagnýta eða ráðstafa vatnsréttindum jarðanna, enda fælist í því skerðing á eignarrétti þeirra sem ekki verði við unað. Muni ofangreindir landeigendur alfarið leggjast gegn nefndum skemmtisiglingum ef þeir af einhverjum ástæðum telji að með því að láta þær óátaldar séu þeir að vinna gegn eigin hagsmunum.

Í kærum Veiðifélags Skagafjarðar og Valgeirs S. Kárasonar ofl. var vísað til niðurstöðu óbirtrar rannsóknar Veiðimálastofnunar á fiskistofnum og öðru vatnalífi á vatnasvæði Héraðsvatna ofan við væntanlega virkjun við Villinganes. Fylgdu engin gögn kærum um rannsóknirnar. Ráðuneytið taldi því óhjákvæmilegt í ljósi rannsóknarreglu 10. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 að spyrjast fyrir um framangreindar rannsóknir og var Veiðimálastofnun sent bréf þess efnis þann 12. mars 2002. Barst svar frá Veiðimálastofnun með bréfi þann 7. apríl 2002 og fylgdu niðurstöður rannsóknanna með bréfinu. Einnig fékk ráðuneytið á sinn fund Sigurð Guðjónsson fiskifræðing og framkvæmdastjóra Veiðimálastofnunar. Framkvæmdaraðila var gefinn kostur á að gera athugasemdir við gögnin og bárust þær með bréfi þann 24. maí 2002.

Við meðferð kærumáls þessa leitaði ráðuneytið til tveggja sérfræðinga, dr. Helga Torfasonar jarðfræðings hjá Náttúrufræðistofnun Íslands, vegna umfjöllunar um hveri og laugar og dr. Hreggviðs Norðdahl, jarðfræðings hjá Raunvísindastofnun Háskólans, vegna umfjöllunar um strandrof.

Umsagnir nokkurra umsagnaraðila í máli þessu bárust ráðuneytinu seint. Af þeim sökum, vegna annarrar gagnaöflunar og anna í ráðuneytinu var ekki unnt að kveða upp úrskurð þennan innan þeirra tímamarka sem kveðið er á um í 2. mgr. 13. gr. laga um mat á umhverfisáhrifum.

Fuglaverndarfélag Íslands bendir í kæru sinni á að óspillt jarðhitasvæði og laugar séu á áhrifasvæði virkjunarinnar. Félagið gagnrýnir að ekki hafi í matsskýrslu eða úrskurði Skipulagsstofnunar verið fjallað um verndargildi þeirra lághitasvæða sem fara undir lón.

Í kæru Kristínar Höllu Bergsdóttur og Guðrúnar Ólafsdóttur er það gagnrýnt að gljúfrin hafi ekki verið metin sem landslagsheild í matsskýrslu framkvæmdaraðila eða úrskurði Skipulagsstofnunar. Þykir kærendum það einkennilegt þar sem gljúfrin séu einstök, hrikaleg og fögur í senn. Í kæru segir: Gljúfrið í Austurdal er hrikalegt á að líta en þegar ofan í það er komið er það gróðri vaxið og mjög fallegar og sérstakar bergmyndanir eru víða. Í gljúfrinu í Vesturdal er að finna nokkrar heitar laugar. Er það nokkuð sérstakt að sigla niður jökulkalda á og stoppa svo við heita laug á árbakkanum ofan í gljúfrinu. Þessar laugar munu fara undir lón. Teljum við að ekki hafi verið fjallað nógu ítarlega um náttúru gljúfranna og sérstöðu þeirra í Skagafirði."

Í umsögn sinni vísar Skipulagsstofnun til þess að stofnunin hafi takmarkaðar heimildir til að krefjast frekari gagna frá framkvæmdaraðila en gert er ráð fyrir í matsáætlun. Þá bendir stofnunin á að á bls. 28 og 32 í hinum kærða úrskurði kemur fram að Skipulagsstofnun telji að ásýnd gljúfranna muni gjörbreytast með tilkomu Villinganesvirkjunar og sjónræn áhrif verði því mikil af völdum framkvæmdarinnar og ljóst sé að yfirbragð svæðisins muni gjörbreytast með tilkomu lónsins.

Fram kemur í umsögn Náttúruverndar ríkisins að stofnunin telur að fyrirhuguð Villinganesvirkjun muni hafa mikil áhrif á jarðfræðilegar minjar og raska jarðfræðilegum fyrirbærum sem hafa hátt verndargildi, m.a. laugum sem eru taldar hafa sérstöðu á landsvísu og njóta sérstakrar verndar skv. 37. gr. laga nr. 44/1999 um náttúruvernd. Telur stofnunin ljóst að virkjunarframkvæmdir muni hafa töluverð áhrif á landslag og ásýnd svæðisins og með framkvæmdunum muni raskast landslagsheild sem þykir sérstök á landsvísu. Náttúruvernd ríkisins gagnrýnir niðurstöðu Skipulagsstofnunar þess efnis að fyrirhugaðar framkvæmdir muni ekki hafa í för með sér umtalsverð umhverfisáhrif.

Síðan segir: Fram kemur í matsskýrslu að fyrirhugaðar mótvægisaðgerðir vegna áhrifa Villinganesvirkjunar á landslag munu einkum felast í samráði framkvæmdaraðila og landslagsarkitekts varðandi frágang og almenna ásýnd virkjunarsvæðisins. Miðað verður við að jarðrask verði sem minnst og virkjunarmannvirkin falli sem best að landslagi svæðisins. Náttúruvernd ríkisins bendir á að þær mótvægisaðgerðir munu ekki draga úr umhverfisáhrifum framkvæmdarinnar á jarðfræðiminjar og þá landslagsheild sem gljúfrin eru. Jafnframt bendir stofnunin á að þó áfram verði hægt að nýta þann jarðhita sem fer undir lón munu laugarnar ekki lengur hafa verndargildi út frá sjónarmiðum náttúruverndar."

Að mati Náttúruverndar ríkisins hefði verið eðlilegt að í matsskýrslu væri gerð tilraun til að meta verndargildi svæðisins. Bendir stofnunin á að til séu viðurkenndar aðferðir þar sem reynt er að leggja mat á efnahagslegt gildi þess að vernda svæði og taka m.a. tillit til hagkvæmnisútreikninga.

Fram kemur í umsögn Héraðsvatna ehf. að í matsskýrslu sé fjallað um áhrif lóns Villinganesvirkjunar á jarðhitasvæðin við Hverhóla og Bakkakot. Hins vegar hafi ekki verið lagt mat á verndargildi lághitasvæðanna eða annarra svæða þar sem þess hafi hvorki verið krafist af umsagnaraðilum né Skipulagsstofnun. Að mati framkvæmdaraðila er ekki grundvöllur til að meta verndargildi svæðisins, hvort sem er í heild eða að hluta.

Fuglaverndarfélag Íslands heldur því fram í kæru sinni að með virkjun muni setframburður minnka verulega og flóð í Héraðsvötnum verða minni. Gagnrýnir félagið að áhrif þessa á votlendi Héraðsvatna hafi ekki verið skoðað. Að mati félagsins eru mælingar á svifaur sem byggt er á í matsskýrslu frá árinu 1974 og því ófullnægjandi. Jafnframt sé ekki fjallað um áhrif virkjunar á ísalög og klakastíflur í Héraðsvötnum og flóð í tengslum við það er klakastíflur bresta. Fuglaverndarfélagið bendir á að í matsskýrslu sé gert ráð fyrir að ströndin í botni Skagafjarðar muni hopa um 20-35 m og telur félagið þau umhverfisáhrif veruleg.

Í kæru Valgeirs S. Kárasonar ofl. kemur fram að kærendur telja þær forsendur sem lagðar eru fram vegna áætlana á framburði vatnsfallanna mjög hæpnar. Telja þeir að nánast engar mælingar hafi farið fram á raunverulegum framburði þeirra, hvorki botnskriði né svifaur. Þau gögn sem lögð eru til grundvallar í matsskýrslu séu samsafn gagna frá Orkustofnun frá 1974-1997 og einungis frá Vestari Jökulsá en engin gögn séu til frá þeirri eystri. Ekki hafi heldur verið framkvæmdar neinar mælingar á setframburði Héraðsvatna neðan við fyrirhugaða stíflu eða hversu mikill framburður berst inn í vatnakerfið frá þverám sem sameinast því. Kærendur benda á að Héraðsvötnin neðan fyrirhugaðrar vikjunar við Villinganes renna á auðrjúfanlegum malar og sandbotni, sem hefur byggst upp að mestu leiti úr framburði jökulánna. Jafnframt benda þeir á að innan við 10 m hæðarmunur sé á farvegi Húseyjarkvíslar við Varmahlíð og núverandi strandar sem er í um 20 km fjarlægð.

Í umsögn sinni vísar Skipulagsstofnun til bls. 30 í hinum kærða úrskurði þar sem fram kemur að stofnunin telji miðað við framlögð gögn að áhrif framkvæmdarinnar á setmyndun og rof verði fremur lítil og að áform framkvæmdaraðila um vöktun á rofi séu fullnægjandi. Einnig telur Skipulagsstofnun mikilvægt að þegar ákvarðað verður viðmið um hve hratt rennslisbreytingar muni eiga sér stað þá verði jafnframt tekið tillit til þess að þær leiði ekki til aukins rofs úr farvegum Héraðsvatna. Sjá einnig umsögn Skipulagsstofnunar í 3. kafla hér á eftir.

Í umsögn Náttúruverndar ríkisins segir: Í matsskýrslu kemur fram að Vestari og Austari Jökulsá beri fram talsvert mikinn aur eins og aðrar jökulár á Íslandi. Mælingar á svifaur hafi verið gerðar í Jökulsánum frá 1974 með mun fleiri mælingum í Vestari ánni. Náttúruvernd ríkisins bendir á að fram kemur í matsskýrslu að gert hafi verið einfalt líkan af setmyndun í lóninu og hafi svifaurnum verið skipt í flokka eftir kornastærð samkvæmt mælingum í Vestari Jökulsá. Fram kemur að aurburðareinkenni ánna séu svipuð þar sem vatnasvið þeirra séu áþekk og því hafi mælingar frá Vestari Jökulsá verið notaðar til að meta aurburðinn í Austari Jökulsá. Náttúruvernd ríkisins bendir á að eðlilegt hefði verið að nýta þær mælingar sem gerðar hafa verið í Austari Jökulsá enda hafa mælingar á svifaur verið gerðar í báðum ánum frá árinu 1974. Ekki hafa verið lagðar fram upplýsingar um það hversu mikill aur berst með þveránum inn í vatnakerfið. Þau gögn sem miðað er við eru því í raun ekki jafn ítarleg og æskilegt væri."

Í umsögn Náttúruverndar ríkisins er á það bent að við mat á hækkun sjávarborðs í Skagafirði sé byggt á tölum frá Reykjavíkurhöfn. Í umsögninni segir að þó færa megi fram rök fyrir því hver sé sjávarborðshækkun á Norðurlandi út frá gögnum frá Reykjavík og loftmyndum af Skagafirði þá breyti það ekki þeirri staðreynd að ekki liggi fyrir mælingar á því hversu mikil sjávarborðshækkunin á Norðurlandi er.

Náttúruvernd ríkisins bendir á í umsögn sinni að samkvæmt matsskýrslu verður straumhraði í lóninu miklu minni en í núverandi farvegi og því mun stór hluti aursins sem nú berst fram falla út í lóninu. Þar sem framburður Héraðsvatna út í Skagafjörð mun minnka mjög mikið megi búast við að ströndin muni hopa sem nemur um 20-35 cm á ári eða um 20-35 m á 100 árum og telur stofnunin það vera umtalsverð umhverfisáhrif.

Náttúruvernd ríkisins bendir í umsögn sinni á að norðurmörk Austara-Eylandsins, sem er á náttúruminjaskrá, eru við ósa Héraðsvatna og muni það svæði því minnka samhliða strandrofinu. Einnig bendir stofnunin á að fram komi í matsskýrslu að ástæða sé til að fylgjast með þróun Bæjarmalar og Höfðamalar, sem tengi Þórðarhöfða við land en Þórðarhöfði er á náttúruminjaskrá. Sjá einnig umsögn Náttúruverndar ríkisins í 3. kafla hér á eftir. Að mati Náttúruverndar ríkisins munu mótvægisaðgerðir sem felast í því að fylgjast með þróun strandar í botni Skagafjarðar með mælingum á nokkrum sniðum við ströndina á um 10 ára fresti og eftir stórviðri og samanburði á loftmyndum, ekki bjarga þeim búsvæðum sem í hættu yrðu ef rof yrði meira en ráð er fyrir gert.

Náttúruvernd ríkisins tekur í umsögn sinni undir athugasemd Fuglaverndarfélagsins um að fjalla hefði átt í matsskýrslu um áhrif virkjunar á ísalög og klakastíflur í Héraðsvötnum og flóð er klakastíflur bresta.

Í umsögn Héraðsvatna ehf. kemur fram að áætlanir um framburð Jökulánna og Héraðsvatna hafi verið unnar úr bestu fáanlegu mælingargögnum sérfræðinga Orkustofnunar en auk þess hafi verið tekið mið af öðrum sambærilegum vatnsföllum en það eigi einkum við varðandi áætlanir um botnskrið. Jafnframt er þeirri fullyrðingu Fuglaverndarfélags Íslands mótmælt sem rangri, að þau gögn sem notuð voru varðandi svifaur og framburð Héraðsvatna í matsskýrslu séu eingöngu frá árinu 1974. Hið rétta sé að byggt sé á árlegum mælingum sérfræðinga Orkustofnunar frá árinu 1974-1997.

Fram kemur í umsögn Héraðsvatna ehf. að ekki hafi þótt ástæða til þess að fjalla um áhrif virkjunar á ísalög og klakastíflur í Héraðsvötnum og flóð í tengslum við það þegar stíflur bresta, þar sem talið væri að slíkt myndi ekki aukast með tilkomu virkjunarinnar. Einnig kemur fram í umsögninni að vegna smæðar lóns Villinganesvirkjunar muni virkjunin hafa hverfandi áhrif á tíma og stærð jökulflóða í Héraðsvötnum. Fullyrðing Fuglavernarfélags Íslands um að flóð Héraðsvatna verði minni eigi því ekki við rök að styðjast.

Í athugasemdum Héraðsvatna ehf. segir: Að þessum þáttum er einnig komið í skýrslu VST, Virkjun Héraðsvatna. Villinganesvirkjun. Verkhönnun, kafla 3.3. Þar kemur fram að ekki hafi legið fyrir nógu margar aurburðarmælingar úr Austari Jökulsá til þess að hægt væri að gera áreiðanlegan aurburðarlykil en gögn fyrir Vestari Jökulsá voru mun betri. Því hafi verið gert ráð fyrir að styrkur svifaurs í Austari Jökulsá væri jafn styrk svifaurs í Vestari Jökulsá. Þær mælingar sem eru til fyrir Austari Jökulsá og gerðar voru samtímis mælingum í Vestari Jökulsá benda til að þetta sé varfærið mat á magni aurburðar, þ.e. að frekar sé verið að ofmeta svifaur með þessum hætti."

Í kærum SUNN, Fuglaverndarfélags Íslands og Valgeirs S. Kárasonar ofl. er því haldið fram að áhrifasvæði virkjunar nái frá fyrirhuguðu lónsstæði við Villinganes og niður í sjó í Skagafirði. Mat á umhverfisáhrifum hafi hins vegar beinst nær eingöngu að lónsstæðinu og næsta nágrenni. Náttúrufari neðan fyrirhugaðrar stíflu sé ekki lýst svo nokkru nemi og enn síður hugsanlegum áhrifum á þessu svæði. Bent er á að mikill hluti undirlendis Skagafjarðar hafi orðið til vegna framburðar Héraðsvatna. Það sé með stærstu votlendisflákum landsins og búsvæði fjölmargra lífvera m.a. plantna og fugla sem ekkert er vitað um hvernig muni bregðast við þeim breytingum þegar framburðarins nýtur ekki lengur við. Þá benda kærendur á að á áhrifasvæðinu séu tvö alþjóðlega mikilvæg fuglasvæði, friðlandið Miklavatn-Skógar (nr. 053 á skrá BirdLife Interntional um alþjóðlega mikilvæg fuglasvæði á Íslandi) og Austara-Eylendið (nr. 052) sem er á náttúruminjaskrá.

Að auki kemur fram í kæru Fuglaverndarfélagsins að fæðuskilyrði í sjó eða lífríki árósanna hafi ekki verið rannsakað né hugsanleg áhrif framkvæmdar á þessa þætti.

Í umsögn Skipulagsstofnunar segir: "Í hinu kærða tilviki var hvorki í matsáætlun, matsskýrslu, né umsögnum gerð krafa um umfjöllun um svæðið neðan virkjunar. Því taldi stofnunin sig bundna við það landsvæði sem sannanlega yrði fyrir umhverfisáhrifum að mati stofnunarinnar. Þá taldi stofnunin ekki nægileg rök fyrir því að óska sérstaklega eftir því við framkvæmdaraðila að hann færði út umfang matsskýrslu sinnar, sbr. 19. gr. reglugerðar nr. 671/2000 um mat á umhverfisáhrifum. Á bls. 29 í hinum kærða úrskurði kemur fram að Skipulagsstofnun telji að þar sem ekki er gert ráð fyrir að virkjunin dragi úr flóðum í Héraðsvötnum eða rof aukist þar sem árnar renna um votlendissvæðin neðan virkjunar þá sé ólíklegt að framkvæmdin hafi veruleg áhrif á gróðurfar þeirra. Ennfremur kemur fram að búast megi við verulegum sveiflum í rennsli neðan virkjunarinnar yfir vetrartímann frá hausti og fram að vorleysingum. Verði ekkert að gert komi það til með að hafa umtalsverð áhrif á lífríkið þar sem lágmarksrennsli og sveiflur í rennsli takmarki framleiðni straumvatna. Til mótvægis mun framkvæmdaraðili í samráði við Veiðimálastofnun og Veiðifélag Skagafjarðar tryggja lágmarksrennsli um virkjunina og draga með því úr neikvæðum áhrifum virkjunarinnar á lífríkið neðan stíflu. Einnig mun framkvæmdaraðili í samráði við sömu aðila ákvarða viðmiðanir um hversu hratt breytingar á rennsli muni eiga sér stað þegar hverfli virkjunarinnar er komið af stað eða hann stöðvaður, en skarpar rennslisbreytingar eru smádýrum óhagstæðar. Reynist þess þörf áformar framkvæmdaraðili að kanna möguleika á gerð þrepa eða rennslisþröskulda í farvegi Héraðsvatna neðan virkjunar. Með þeim yrði stærra flatarmál hulið vatni og sveiflur í rennsli yrðu mun minni en ella. Skipulagsstofnun telur að ákvarðanir um lágmarksrennsli og hraða rennslisbreytinga verði að taka með það fyrir augum að lífríki Héraðsvatna frá stíflu og niður að ármótum Norðurár verði fyrir sem minnstum áhrifum. Neðan Norðurár er ekki hætta á algjörri uppþornun búsvæða þar sem framkvæmdin hefur engin áhrif á rennsli Norðurár og halli Héraðsvatna minnkar eftir því sem norðar dregur. Minnkandi halli gerir það að verkum að straumhraði árinnar minnkar og áin breiðir úr sér á flatlendinu. Fyrir vikið gætir áhrifa rennslisbreytinganna mun minna á flatlendinu. Skipulagsstofnun telur nauðsynlegt að fylgst verði með áhrifum rennslisbreytinganna á lífríki Héraðsvatna svo unnt verði að meta þörf fyrir þrep eða rennslisþröskulda til að jafna rennslið á efri hluta Héraðsvatna. Á bls. 30 í hinum kærða úrskurði kemur fram að Skipulagsstofnun telji miðað við framlögð gögn að áhrif framkvæmdarinnar á setmyndun og rof verði fremur lítil og telur áform framkvæmdaraðila um vöktun á rofi fullnægjandi. Einnig telur Skipulagsstofnun mikilvægt að þegar ákvarðað verður viðmið um hve hratt rennslisbreytingar muni eiga sér stað þá verði jafnframt tekið tillit til þess að þær leiði ekki til aukins rofs úr farvegum Héraðsvatna. Á bls. 32 kemur fram að Skipulagsstofnun telji umfjöllun um áhrif framkvæmdanna á áhrifasvæði neðan virkjunar ásættanlega."

Að mati Náttúruverndar ríkisins er ranglega fullyrt í matsskýrslu að engar náttúruminjar samkvæmt náttúruminjaskrá falli innan áhrifasvæðis Villinganesvirkjunar. Bendir stofnunin í umsögn sinni á að innan skilgreinds áhrifasvæðis Villinganesvirkjunar sé eitt friðlýst svæði, Miklavatn, en það hafi verið friðlýst með auglýsingu í Stjórnartíðindum 1977. Stofnunin bendir á að samkvæmt friðlýsingarskilmálum er óheimilt að breyta landslagi friðlandsins eða vatnsborði stöðuvatna eða straumvatna og því þarf leyfi Náttúruverndar ríkisins til framkvæmda sem geta skert eða haft neikvæð áhrif á friðlandið. Einnig kemur fram í umsögninni að innan áhrifasvæðis virkjunarinnar sé svæði nr. 418 á náttúruminjaskrá, Austara Eylendið. Fram kemur í umsögninni að bæði Miklavatn og Austara Eylendið séu á skrá hjá alþjóða fuglaverndarsamtökunum yfir alþjóðlega mikilvæg fuglasvæði (BirdLife International). Náttúruvernd ríkisins telur því að umfjöllun um áhrifasvæði virkjunarinnar hafi verið ófullnægjandi í matsskýrslu. Stofnunin bendir á að samkvæmt c lið 18. gr. reglugerðar nr. 671/2000 um mat á umhverfisáhrifum skal í matsskýrslu m.a. koma fram lýsing á framkvæmdasvæði og áætluðu áhrifasvæði fyrirhugaðrar framkvæmdar, s.s. landslagi, gróðurfari, byggð og landnotkun, en í matsskýrslu fyrir Villinganesvirkjun sé ekki að finna lýsingu á þessum þáttum á öllu áhrifasvæði virkjunarinnar.

Síðan segir í umsögninni: Náttúruvernd ríkisins bendir á að Miklavatn hefur afrennsli til Vestari Héraðsvatna og að friðlandið afmarkast í austri af Vestari Héraðsvötnum. Austari Héraðsvötn renna um Austara Eylandið, sem er á náttúruminjaskrá, og afmarkast svæðið af ströndinni í norðri. Þar með hljóta bæði Miklavatn og Austara Eylandið að teljast vera innan áhrifasvæðis framkvæmdarinnar. Fram kemur í svörum framkvæmdaraðila að rennsli Héraðsvatna hafi ekki áhrif á Miklavatn nema í allra stærstu flóðum og að áhrif virkjunarinnar á stærstu flóð séu hverfandi. Náttúruvernd ríkisins bendir á að þó framkvæmdaraðili telji ekki líklegt að virkjunin hafi mikil áhrif á Miklavatn hefði átt að fjalla um þennan þátt enda er friðlandið tvímælalaust innan áhrifasvæðis virkjunarinnar og er ítrekað að samkvæmt friðlýsingarskilmálum er óheimilt að breyta landslagi friðlandsins eða vatnsborði stöðuvatna eða straumvatna. Hvað varðar Austara Eylandið má benda á að allar breytingar á rennsli Austari Héraðsvatna varða þetta svæði beint. Einnig er rétt að benda á að samkvæmt upplýsingum í matsskýrslu er gert ráð fyrir að ströndin muni hopa sem nemur 20-35 cm á ári eða um 20-35 m á 100 árum. Fyrirhuguð framkvæmd mun því hafa áhrif í þá átt að minnka það svæði sem er á náttúruminjaskrá. Ljóst er að breytingar verða á rennsli Héraðsvatna enda er fyrirhugað að framleiða rafmagn hluta úr sólarhringnum en safna vatni í uppistöðulón þess á milli og er fyrirséð að verulegar sveiflur verði á borði lónsins og í rennsli neðan virkjunarinnar. Þó kemur fram í matsskýrslu að gert sé ráð fyrir að eingöngu verði um náttúrulegar sveiflur að ræða frá leysingum að vori og fram á haust. Einnig kemur fram að minni framburður og breytt rennsli kunni að breyta árfarvegi Héraðsvatna. Þar með er ljóst að Villinganesvirkjun mun hafa áhrif á vatnsrennsli og magn framburðar neðan virkjunar. Verulegt magn af þeim framburði sem árnar bera með sér mun setjast til í lóninu ofan við stífluna og ekki berast til sjávar. Í skýrslu Veiðimálastofnunar um áhrif Villinganesvirkjunar á vatnalíf er bent á að með Héraðsvötnum berist mikill framburður úr jökulánum, sérstaklega í vorflóðum. Flóðin eigi þátt í að viðhalda fjölbreyttu votlendislífi og flóðsléttum og framburður Héraðsvatna virki sem áburður á þær. Einnig gæti áhrifa af framburði Héraðsvatna í Skagafirði á ósasvæðunum. Í skýrslunnni segir einnig:

Samkvæmt matsskýrslu er fyrirhugað að tryggja lágmarksrennsli í gegnum virkjunina og ákvarða viðmiðanir um hraða rennslisbreytinga til þess að takmarka áhrif hennar á vatnalíf í neðri hluta Héraðsvatna. Náttúruvernd ríkisins telur óljóst hversu miklu slíkar mótvægisaðgerðir munu skila og að fjalla hefði þurft mun ítarlegar um hugsanleg áhrif framkvæmdarinnar á náttúrufar og náttúruminjar neðan virkjunar. Óvissa sé því um hugsanleg áhrif framkvæmdarinnar hvaða þessi þætti varðar og ekki séu forsendur fyrir þeirri niðurstöðu Skipulagsstofnunar að Villinganesvirkjun muni ekki hafa veruleg áhrif á votlendissvæðin neðan virkjunar. Ekki liggur fyrir úttekt á náttúrfari neðan virkjunar og því ekki ljóst hvaða plöntur eða dýr gætu orðið fyrir áhrifum af virkjuninni og hversu mikið."

Náttúruvernd ríkisins bendir í umsögn sinni á að samkvæmt matsskýrslu muni rof í farvegi Héraðsvatna neðan virkjunar aukast. Efsti hluti farvegarins, næst stíflunni, verði fyrir litlum breytingum þar sem hann sé rofþolinn en rofið muni aukast er neðar dregur. Þá megi búast við að farvegurinn lækki eitthvað og að staðbundið rof eigi sér stað í bökkum árinnar. Samkvæmt matsskýrslu sé lagt til að valin verði nokkur snið í farvegi Héraðsvatna sem mæld verði á nokkurra ára fresti til að fylgjast með hugsanlegu rofi.

Jafnframt bendir Náttúruvernd ríkisins á að samkvæmt matskýrslu er búist við að breytingar verði á gróðurfari á votlendissvæðum virkjunarinnar. Á kaflanum frá ármótum Norðurár niður að brú þjóðvegar nr. 1 megi gera ráð fyrir að Héraðsvötn grafi sig eitthvað niður. Fram komi í matsskýrslu að ekki sé gert ráð fyrir að náttúrufar á kaflanum breytist verulega en þó kunni votlendisplöntur að hopa lækki grunnvatnsstaðan og því kunni að fylgja einhverjar breytingar á magni og tegundasamsetningu smádýra. Þrátt fyrir það hafi ekki verið gerð nein úttekt á náttúrufari á þessu svæði og því liggi t.d. ekki fyrir upplýsingar um það hvaða votlendisplöntur gætu hopað. Fellst Náttúruvernd ríkisins ekki á þá niðurstöðu Skipulagsstofnunar að ólíklegt sé að framkvæmdin hafi veruleg áhrif á gróðurfar votlendissvæðanna neðan virkjunar þar sem ekki sé gert ráð fyrir að virkjunin dragi úr flóðum í Héraðsvötnum eða rof aukist þar sem árnar renna um votlendissvæðin.

Sveitarfélagið Skagafjörður vísar í umsögn sinni til athugasemda sem sveitarfélagið sendi Skipulagsstofnun. Þar kemur fram að sveitarfélagið telur að kanna þurfi betur áhrif vikjunarinnar á vatnsstöðu og náttúrufar votlendissvæðanna í Skagafirði og að mikilvægt sé að lífríki Héraðsvatna og votlendissvæðanna verði vaktað.

Í umsögn Akrahrepps kemur fram að ekki sé ljóst hvernig eylendinu reiði af ef tekur fyrir framburð jökulleirs og það sama gildi um strandlengjuna. Telur Akrahreppur fulla þörf á frekari rannsóknum á þessu sviði.

Í umsögn Héraðsvatna ehf. kemur fram að gert er ráð fyrir að Héraðsvötn grafi sig lítillega niður í árkafla 3, sem nær frá ármótum Norðurár og Héraðsvatna niður að brú við þjóðveg 1. Við það muni grunnvatnsstaða aðliggjandi svæða lækka eitthvað. Með lækkandi grunnvatnsstöðu megi gera ráð fyrir einhverjum breytingum á gróðurfari á aðliggjandi svæði. Votlendisplöntur muni hopa eitthvað en aðrar koma í þeirra stað. Líklegast sé að með breytingum á gróðurfari muni magn og samfélag smádýra einnig breytast en að líkindum verði þessar breytingar minniháttar. Jafnframt kemur fram í umsögninni að ekki sé gert ráð fyrir að vötnin grafi sig niður á öðrum svæðum og því sé ekki gert ráð fyrir breytingum á gróðurfari né smádýralífi innan þeirra. Því sé talið að virkjunin muni ekki hafa áhrif á votlendið norðan við þjóðveg, þar með talin svæði Miklavatns og Austara Eylendisins.

Síðan segir í umsögn Héraðsvatna ehf.: Jökulflóðin munu bera með sér sama magn uppleystra næringarefna og áður ásamt fínefnum (leir og 50% af mélu) en annar framburður mun setjast til í lóninu. Í flóðum mun vatn flæmast um láglendi Skagafjarðar og bera með sér fínefni og uppleyst næringarefni sem setjast til á svæðunum eins og áður. Næringargildi flóðvatnsins fyrir plöntur og smádýr neðan virkjunar mun því tæpast skerðast svo neinu nemi.

Minni framburður grófari framburðarefna hefur aftur á móti jákvæð áhrif á vöxt botnþörunga í straumvatninu auk þess sem vatnið verður minna jökullitað en við þær aðstæður má gera ráð fyrir aukinni ljóstillífun botnþörunga og frumframleiðni svæðisins neðan virkunar mun því að líkindum aukast og sú framleiðniaukning skila sér upp fæðukeðjuna."

Varðandi áhrif framkvæmdanna á lífríki árósanna eða fæðuskilyrði í sjó segir í umsögn Héraðsvatna ehf. að mikilvægi jökulvatnsins fyrir lífríki ósanna og sjávar felist í tilfærslu næringarefna frá landi. Þar sem flóð, næringargildi flóðvatnsins og framburður fínefna verði nánast eins við árósana eftir tilkomu virkjunarinnar sé ekki gert ráð fyrir breytingum lífríki árósanna eða fæðuskilyrði í sjó á samfara virkjuninni. Einu fyrirsjáanlegu breytingarnar á þessu svæði snúi að hopi strandarinnar um 20-35 metra á 100 árum og fyrirhugað sé að fylgjast með þeirri þróun.

Í kæru Fuglaverndarfélags Íslands kemur fram að framkvæmdin muni raska vaxtarstöðum sjaldgæfra mosa- og fléttutegunda, en þar sé m.a. að finna mosategundina engjafaxa sem hvergi hefur fundist annars staðar á landinu. Jafnframt telur félagið að ekki liggi fyrir nægjanlegar rannsóknir á gróðri á svæðinu og ekki sé hægt að meta nægjanlega áhrif framkvæmda á gróður.

Náttúruvernd ríkisins telur í umsögn sinni ljóst að fyrirhuguð framkvæmd muni raska sjaldgæfum mosa- og fléttutegundum og að Skipulagsstofnun geri of lítið úr verndargildi þeirra í úrskurði sínum. Stofnunin bendir á að sökum takmarkaðrar þekkingar á útbreiðslu mosa og fléttna sé erfitt að leggja mat á fágæti þeirra tegunda sem fundust á framkvæmdasvæðinu en það réttlæti ekki að gert sé lítið úr verndargildi þeirra. Náttúruvernd ríkisins minnir á að Íslendingar hafa alþjóðlegum skyldum að gegna varðandi vernd líffræðilegrar fjölbreytni. Enn fremur telur stofnunin að ekki megi gera upp á milli tegunda og að verndargildi sjaldgæfra fléttu- eða mosategunda sé ekki minna en sjaldgæfra háplöntutegunda.

Náttúruvernd ríkisins tekur undir það með Skipulagsstofnun að til bóta sé að framkvæmdir fari fram að vetri til þegar frost er í jörðu en telur að slíkar mótvægisaðgerðir eigi ekki að koma í veg fyrir að gerðar séu fullnægjandi athuganir á gróðurfari á línuleiðum. Stofnunin telur óásættanlegt að ekki hafi verið gerð sérstök úttekt á gróðri á fyrirhugaðri línuleið ásamt öðrum valkostum/línuleiðum.

Náttúruvernd ríkisins bendir jafnframt á að ekki sé fjallað um hugsanleg áhrif framkvæmdarinnar á gróður neðan virkjunarinnar, sbr. kafla 3 hér að framan. Að mati Náttúruverndar ríkisins liggja því ekki fyrir nægjanlegar upplýsingar til að hægt sé að meta að fullu áhrif fyrirhugaðrar framkvæmdar á gróður. Einnig telur stofnunin með öllu óvíst hvort hægt verði að endurheimta með mótvægisaðgerðum þann gróður sem er að finna á áhrifasvæði virkjunarinnar þar sem í gljúfrum Jökulsánna eru staðbundin skilyrði fyrir hóp suðlægra mosa- og fléttutegunda á landinu.

Héraðsvötn ehf. benda á í umsögn sinni að Landgræðsla ríkisins hafi fallist á framkvæmdina í umsögn sinni til Skipulagsstofnunar. Þar hafi komið fram að Landgræðslan telji að framkvæmdinni sé lýst á fullnægjandi hátt í matsskýrslu, áhrif hennar á umhverfi að teknu tilliti til mótvægisaðgerða séu ekki umtalsverð, fyrirhugaðar mótvægisaðgerðir líklegar til að vega upp verulegan hluta umhverfisáhrifa framkvæmdarinnar og að fyrirhuguð vöktun muni tryggja að unnt verði að grípa til frekari aðgerða áður en umfangsmikil spjöll verða.

Í athugasemdum Héraðsvatna ehf. kemur fram að starfsmenn Náttúrufræðistofnunar Íslands hafi sumarið 2001 gengið fyrirhugaðar línuleiðir og skilað skýrslu um þær athuganir í september s.á. Sú skýrsla hafi fylgt athugasemdum Héraðsvatna ehf. til Skipulagsstofnunar. Því sé um að ræða misskiling hjá Náttúruvernd ríkisins að ekki hafi verið gerð sérstök úttekt á gróðri á fyrirhuguðum línuleiðum eða að stofnuninni hafi ekki borist framangreind gögn.

Að mati Fuglaverndarfélagsins eru áhrif Villinganesvirkjunar á fisk veruleg og hafa ekki verið athuguð til hlítar.

Í kærum Valgeirs S. Kárasonar ofl. og Veiðifélags Skagafjarðar er vísað til niðurstaðna nýrra rannsókna Veiðimálastofnunar sem bendi til þess að meira en helmingur af uppeldi göngufiska á vatnasvæði Veiðifélags Héraðsvatna, Jökulsáa og Hofsár fari fram ofan áætlaðrar virkjunar við Villinganes. Lýsa kærendur yfir efasemdum um hvort fiskgengur hliðarlækur framhjá stíflunni geti gengt sínu hlutverki. Jafnframt er bent á að ekki liggi fyrir gögn um hvort unnt verði að tryggja að seiði og stærri fiskar komist klakklaust niður eða framhjá virkjuninni. Telja kærendur að hætta sé á óbætanlegu tjóni á fiskistofnum á vatnasviði Héraðsvatna.

Síðan segir í kæru Veiðifélags Skagafjarðar: Jafnvel þó að fiskar kæmust óheft framhjá eða í gegnum virkjunina, mun hún hafa neikvæð áhrif á fiskistofna og annað vatnalíf á vatnasvæði Héraðsvatna. Virkjun við Villinganes mun einnig valda óafturkræfum breytingum á fiskistofnum og öðru vatnalífi á vatnasvæðinu. Hætta er á því að laxastofnum í Hofsá og Jökulsám verði útrýmt og sömuleiðs fjölda sjóbleikjustofna ofan áætlaðrar virkjunar. Einnig munu verða óafturkræfar breytingar á fiskistofnum neðan virkjunar vegna þess að náttúrulegu vatnafari verður breytt. Hinir fjölmörgu fiskistofnar á vatnasvæði Héraðsvatna hafa mikið gildi til nýtingar og mikil og verðmæt hefð hefur skapast um hana. Vatnalíf á vatnasvæði Héraðsvatna er á margan hátt einstætt, svo sem hinir fjölmörgu og ólíku bleikjustofnar og svo laxastofnar. Þessi fjölbreytileiki fiskistofnanna hefur því mikið verndargildi auk þess að þeir eru mikilvæg hlunnindi margra íbúa Skagafjarðar."

Í umsögn Skipulagsstofnunar um kæru Veiðifélags Skagafjarðar segir: Í matsskýrslu kom fram að ekki lægi fyrir ákvörðun um mótvægisaðgerð sem miðaði að því að gera virkjunina fiskgenga. Eins og fram kemur á bls. 23 í hinum kærða úrskurði lýsti framkvæmdaraðili hins vegar yfir vilja sínum til að kanna frekar í samráði við sérfræðinga þær leiðir sem taldar séu koma til greina til að gera virkjunina fiskgenga. Eins og segir á bls. 25 í hinum kærða úrskurði kom það jafnframt fram í svörum framkvæmdaraðila við athugasemdum umsagnaraðila varðandi það atriði að hliðarlækur ætti að geta þjónað fiski á leið upp og niður árnar, þar sem að 60 m hæðarstigul stíflunnar yrði dreift á lengra svæði neðan stíflu, en það auðveldi göngu fisks upp á við. Skipulagsstofnun tekur undir það með Veiðifélagi Skagafjarðar að fyrirhuguð framkvæmd muni hafa áhrif á gengd fiskistofna í umræddar ár."

Í umsögn Skipulagsstofnunar segir jafnframt: Í kærum Önnu Svavarsdóttur, Ævintýraferða og SUNN eru gerðar athugasemdir við yfirlýsingu framkvæmdaraðila þess efnis að vatnsréttarhöfum verði greiddar bætur vegna skertar fiskgengdar í ám þeirra takist ekki að gera virkjunina fiskgenga. Telja ofangreindir aðilar óeðlilegt að þeim sé ekki veitt vilyrði fyrir greiðslu bóta vegna tjóns á atvinnurekstri sínum. Skipulagsstofnun telur ekki óeðlilegt að framkvæmdaraðili fjalli um bætur til veiðiréttarhafa í skýrslu sinni þar sem að þeim beri, lögum samkvæmt, að greiða bætur fyrir veiðispjöll, sem orsakist af byggingu stíflu, sbr. VII. kafli laga nr. 76/1970 um lax- og silungsveiði, en hugsanlegar bætur til aðila í ferðaþjónustu séu ekki lögboðnar. Stofnunin bendir í þessu sambandi einnig á meðfylgjandi erindi Björns Þorra Viktorssonar, hdl. f.h. landeigenda, dags. 16. janúar 2002."

Náttúruvernd ríkisins bendir á í umsögn sinni að óvissa ríkir um hver verði raunveruleg áhrif Villinganesvirkjunar á fiskistofna á svæðinu og ekki sé víst að hugsanlegar mótvægisaðgerðir tryggi fiskgengd upp fyrir virkjunina.

Í umsögninni segir: Náttúruvernd ríkisins bendir á að á áhrifasvæði Villinganesvirkjunar eru bæði bleikju- og laxastofnar sem taldir eru hafa verndargildi vegna sérstæðra aðstæðna. Sumum bleikjustofnanna verður útrýmt ef virkjunin verður ekki fiskgeng. Stofnunin telur ljóst að frekari rannsókna er þörf til að hægt sé að meta að fullu hugsanleg umhverfisáhrif virkjunar við Villinganes enda liggja ekki fyrir rannsóknir á öllum fiskistofnum."

Síðan segir: Náttúruvernd ríkisins telur ekki ásættanlegt að niðurstaða Skipulagsstofnunar byggi á gögnum sem ekki eru fullnægjandi og að fallist sé á framkvæmdina þrátt fyrir að óvissa ríki um áhrif framkvæmdarinnar á fiskistofna og hvort mótvægisaðgerðir geti borið tilætlaðan árangur."

Í umsögn Veiðimálastjóra er vísað til kæru Veiðifélags Skagafjarðar og bréfs Bjarna Jónssonar deildarstjóra norðurlandsdeildar Veiðimálastofnunar þar sem fram kemur að nýlegar rannsóknir hafi staðfest að meira en helmingur af uppeldi göngufiska á vatnasvæði Héraðsvatna sé ofan fyrirhugaðs virkjunarsvæðis við Villinganes. Að mati Veiðimálastjóra styrkja þessar upplýsingar þá niðurstöðu að lögð verði á það áhersla að tryggja bæði göngu fiska upp fyrir virkjun með fiskvegi og möguleika seiða og ungfisks til sjógöngu með sérstökum búnaði. Telur Veiðimálastjóri að hönnun á slíkum búnaði hljóti að vera mikilvægur þáttur í undirbúningi virkjunarframkvæmda og ein af meginforsendum þess að virkjunin sé ásættanleg.

Síðan segir í umsögn Veiðimálastjóra: Með tilliti til hagsmuna í veiðimálum er ljóst að rennslisvirkjanir á láglendi, sem skerða möguleika göngufiska til að komast á heppileg hrygningarsvæði, eru mun síðri valkostur heldur en virkjanir á hálendinu, sem oft hafa lítil áhrif á göngur laxfiska. Benda má á, að áhrif þeirra stórvirkjana, sem þegar hafa verið reistar hér á landi á laxfiska, hafa verið hlutfallslega léttvæg miðað við þá orku sem beisluð hefur verið. Virkjun Héraðsvatna ofar á vatnasvæðinu væri því mun álitlegri kostur með tilliti til hagsmuna í veiðimálum."

Sveitarfélagið Skagafjörður vísar í umsögn sinni til athugasemda sem sveitarfélagið sendi Skipulagsstofnun. Þar kemur fram að sveitarfélagið telur mikilvægt að gengið verði svo frá málum að fiskar eigi greiða gönguleið framhjá virkjuninni, bæði hrygningarfiskur á uppleið og niðurgönguseiði. Ekki sé ljóst hvort þeir kostir sem nefdir eru í matskýrslu séu fullnægjandi og því þurfi nánara mat á þessu atriði.

Með umsögn Héraðsvatna ehf. fylgdi greinargerð Jóns Kristjánssonar, fiskifræðings, dags. 4. janúar 2002, um þá þætti í kærum er varða fiskgengd. Í greinargerðinni er dregið í efa að mikilvægar uppeldisstöðvar fisks sé að finna á svæðinu ofan fyrirhugaðrar virkjunar. Í grein Veiðimálastofnunar frá árinu 2000 séu búsvæði lax og bleikju á vatnasvæðinu metin með tilliti til botngerðar, en Jón bendir á að gerð botnsins sé ekki eini þátturinn sem ákvarðar gæði svæða til fiskframleiðslu. Aðrir umhverfisþættir, s.s. hitastig, hæð yfir sjó og áhrif jökulaurs, hafi einnig áhrif. Jafnframt bendir Jón á að mögulegt sé að auka fiskframleiðslu á svæðinu með því að búa til tjarnir í tengslum við læki sem falla í Héraðsvötn að austan.

Í athugasemdum sínum benda Héraðsvötn ehf. á að fyrirtækið telur varhugavert að Veiðimálastjóri noti hugtök eins og staðfest" um rannsóknir norðurlandsdeildar Veiðimálastjóra frá árinu 2001, þar sem rannsóknir af því tagi geti aðeins gefið vísbendingar um hentug búsvæði og fiskgengd út frá þeim forsendum sem menn gefa sér hverju sinni en ekki staðfestingu á tilvist fiska innan svæðanna nema að mjög takmörkuðu leyti. Þess utan greini fiskifræðinga á um mikilvægi svæðanna utan virkjunar sem uppeldisssvæði göngufiska, bæði varðandi aðferðafræði við búsvæðamat og fiskigengd í Héraðsvötnum og um gildi Norðurár sem uppeldissvæðis. Í ljósi þessa og óvissu um virkni fiskvegar af þeirri stærðargráðu sem þörf er á við Villinganesvirkjun geta Héraðsvötn ehf. ekki fallist á umsögn Veiðimálastjóra um að haldið skuli til streitu skilyrðum um byggingu fiskvegar. Framkvæmdaraðili bendir einnig á að gerð hliðarlæks muni krefjast umtalsverðra framkvæmda í vestari hlíð Héraðsvatnagils neðan stíflu eins og hann er hugsaður í dag. Hliðarlækurinn muni verða vel sýnilegur í hlíðinni og fyrir vikið valda sjónrænum áhrifum. Þá lýsa Héraðsvötn ehf. undrun sinni yfir því að í umsögnum Veiðimálastjóra og Skipulagsstofnunar sé ekki vikið að né tekin efnisleg afstaða til greinargerðar Jóns Kristjánssonar er varðar áhrif væntanlegra virkjunarmannvirkja á fisk og fiskgengd í Héraðsvötnum.

Héraðsvötn ehf. krefjast þess í kæru sinni að skilyrði um að lagður verði hliðarlækur sem geri vikjunina fiskgenga verði fellt niður. Framkvæmdaraðili bendir á að í matsskýrslu hafi hann lýst sig reiðubúinn til þess að kanna frekar í samráði við sérfræðinga þær leiðir sem taldar eru koma til greina til að gera virkjunina fiskgenga. Í matsskýrslu er annars vegar lýst framangreindri hugmynd um að gera hliðarlæk ásamt þrepastigum sem bleikja og lax geta synt upp og hins vegar að fanga fiskinn neðan virkjunar og aka honum síðan upp fyrir stíflu. Framkvæmdaraðili hefur lýst því yfir að ef hvorug þessara leiða reynist raunhæf mun hann greiða veiðiréttarhöfum bætur vegna tapaðra veiðihlunninda.

Síðan segir í kæru Héraðsvatna ehf.: Fram kemur í minnisblaði dags. 23.11.2001 frá Sigurði Þórðarsyni, verkfræðingi hjá VST, að áætlað er að lyftihæð fiskvegar sem byggja þyrfti til að gera virkjunina fiskgenga yrði 65 m og hann yrði um 2800 m langur. Lausleg áætlun gerir ráð fyrir að heildarbyggingarkostnaður yrði um 160 mkr. og núvirði rekstrar- og viðhaldskostnaðar um 8 mkr. miðað við 5,5% reiknivexti yfir 40 ára tímabil.

Í greinargerð dags. 20.11.2001 fjallar Jón Kristjánsson, fiskifræðingur, um áhrif væntanlegra virkjunarmannvirkja á fisk og fiskgengd. Þar fjallar hann um líf fiska ofan væntanlegrar stíflu í tengslum við kröfuna um byggingu fiskvegar svo og hugsanlegan samdrátt í veiðum vegna brotthvarfs göngufiska ættaðra ofan stíflu. Athyglisvert er að Jón telur að göngumynstrið færi að öllum líkindum í sama horf ef stíflan yrði fjarlægð og yrði því ekki um óafturkræft tap að ræða þótt stíflan verði byggð og hindri för fisks.

Jón dregur mjög í efa að fiskistofnar þeir sem tap eða tjón verður á með tilkomu stíflunnar séu það einstakir eða sérstakir á landsvísu að þeir hafi eitthvert verndunargildi.

Ljóst er að sjóbleikjan mun hverfa ofan stíflu og að staðbundin bleikja sem eftir verður mun ekki gefa af sér jafn mikla veiði og sjóbleikjan gerði. Sjóbleikjuveiði neðan virkjunarinnar mun sennilega minnka, en bætt skilyrði vegna minni aurburðar getur haft jákvæð áhrif til mótvægis. Eftir að Blönduvirkjun hóf rekstur 1991 minnkaði bleikjugengd í Blöndu á næstu árum en fór síðan vaxandi og varð meiri en dæmi eru um fyrir virkjun. Hvort þróunin verður eins í Héraðsvötnum neðan virkjunar með tilkomu Villinganesvirkjunar mun einungis reynslan skera úr um.

Í lokaorðum sínum segir Jón Kristjánsson: Ekki verður séð að verndargildi og hugsanlegt veiðitap réttlæti byggingu fiskvegar um 60 m hæðarmun þó svo víst væri að hann myndi virka eins og til er ætlast. Líkur á að væntanlegur fiskvegur vinni rétt tel ég minni fremur en meiri og legg til að fallið verði frá kröfunni um byggingu fiskvegar."

Ekki hefur verið sýnt fram á að efnahagslegar eða náttúrufræðilegar forsendur séu til þess að byggja fiskveg um stífluna. Meðan svo er og fyrr en fundin hefur verið lausn á flutningi fisks upp fyrir stífluna er óásættanlegt að sett séu skilyrði um eina ákveðna lausn sem óvíst er að hafi nokkurn tilgang. Héraðsvötn ehf. ítreka það að þau eru reiðubúin til þess að láta kanna frekar möguleika þess að gera fyrirhugaða Villinganesvirkjun fiskgenga en hafna því að bygging fiskvegar og lagning hliðarlækjar verði sett sem skilyrði fyrir byggingu virkjunarinnar."

Í umsögn Skipulagsstofnunar segir um framangreint kæruatriði: Á bls. 30 í hinum kærða úrskurði kemur fram að af framlögðum gögnum framkvæmdaraðila megi ráða að fiskgengd upp í árnar hafi nokkra sérstöðu. Ennfremur kemur fram að framkvæmdaðili hafi lýst vilja til að gera stífluna fiskgenga með hliðarlæk. Á bls. 32 í hinum kærða úrskurði kemur fram að við athugun Skipulagsstofnunar hafi verið lagðar fram takmarkaðar upplýsingar um fiskgengd, veiðihlunnindi og möguleika á framtíðarnýtingu þessa á svæðinu og að töluverð óvissa ríki um áhrif Villinganesvirkjunar á fiskgengd og veiði ofan og neðan stíflu. Í ljósi þeirrar sérstöðu sem fiskgengd upp árnar er talin hafa og þeirrar óvissu um hvaða áhrif hin fyrirhugaða framkvæmd mun hafa á fiskgengd á svæðinu, og m.t.t. umsagna veiðimálastjóra og fleiri aðila, taldi stofnunin eðlilegt og lagði áherslu á (bls. 32) að áðurnefnt skilyrði yrði sett fyrir því að fallist yrði á framkvæmdina, í samræmi við heimildir þess efnis í lögum nr. 106/2000 um mat á umhverfisáhrifum."

Í umsögn iðnaðar- og viðskiptaráðuneytis segir um framangreint kæruatriði: Reynsla af rekstri fiskistiga við íslenskar virkjanir er ekki góð, en þar má helst nefna fiskistiga við Lagarfoss og Laxáravirkjun. Iðnaðarráðuneytið kom að gerð beggja þessara mannvirkja og hefur því fylgst vel með hver reynslan hefur orðið á rekstri þeirra. Alkunna eru erfiðleikar við fiskistiga við Lagarfljótsvirkjun, er reist var á árunum 1973-74 og telja verður að hafi litlum árangri skilað. Enn verri er reynslan af fiskistiga þeim er reistur var í tengslum við lausn svokallaðrar Laxárdeilu á áttunda áratugnum við Laxárvirkjun í Þingeyjarsýslu og má telja að það mannvirki sé ónýtt sem slíkt. Eftir þá reynslu höfðu menn í hyggju að grípa til flutnings á laxi upp fyrir virkjun um 1990, en þáverandi Náttúruverndarráð lagðist gegn þeim áformum. Kostnaður ríkisins við gerð þessara stiga má meta á 250-300 mkr. Í ljósi þessarar reynslu var fallið frá öllum áformum um gerð fiskistiga við Blöndustíflu við gerð Blöndusamninga og í þess stað var ákveðið að bæta veiðiréttareigendum veiðitjón ef í ljós kæmi að virkjunin og gerð Blöndulóns yllu sannanlegu tekjutapi hagsmunaaðila. Að mestu leyti var hér um að ræða hindrun á göngu sjóbleikju að vatnakerfi Seyðisár, en einnig var talið að um 2% laxa hrygndu ofan stíflunnar. Reynslan er alkunn. Veiði hefur stóraukist í ánni og sjóbleikjan hefur numið ný svæði og hrygnir nú í Blöndudal og víðar og í stað Seyðisár áður.

Það má teljast harla ólíklegt í ljósi fenginnar reynslu að gerð framangreindra fiskistiga, sem eru þó smámunir miðað við þann, sem hér eru hugmyndir um að reisa, að fiskistigi við Villinganesvirkjun muni virka með þeim hætti að hagsmunaaðilar ofan virkjunar telji að fullar bætur hafi komið fyrir skerðingu á veiðirétti þeirra. Eðlilegast væri því að mati ráðuneytisins að greiða þessum aðilum fullar bætur vegna sannanlegs tjóns þeirra með svipuðum hætti og samið var um við Blöndu. Að mati ráðuneytisins er líklegt að greiða þurfi bætur fyrir veiðiréttindi hvort heldur stiginn muni virka að einhverju leyti eða ekki, því væri fjármunum skattgreiðenda betur varið til ríflegri bóta til rétthafa bóta í stað byggingar mannvirkis, sem ólíklegt er að muni virka."

Í umsögn Veiðimálastjóra kemur fram að krafa Héraðsvatna ehf. um niðurfellingu á kröfu um byggingu fiskvegar, kallar að mati Veiðimálastjóra á samantekt á ýmsum fyrirliggjandi upplýsingum varðandi veiðimál svæðisins, sem ekki voru unnin í matsskýrslu og vísar Veiðimálastjóri í því samhengi til nýlegrar rannsóknar norðurlandsdeildar Veiðimálastofnunar.

Náttúruvernd ríkisins bendir á í umsögn sinni að fram hafi komið ábendingar um að fiskistofnar í viðkomandi ám hafi ákveðið verndargildi, en það sé reyndar umdeilt. Stofnunin telur að hvort sem um er að ræða fiskistofna sem hafa verndargildi eða ekki sé eðlilegt að gerð verði krafa um mótvægisaðgerð sem stuðli að því að gera virkjunina fiskgenga til að reyna að draga úr umhverfisáhrifum virkjunarinnar. Ef fallist sé á framkvæmdina beri framkvæmdaraðila að stuðla að því að hún hafi sem minnst áhrif á lífríki svæðisins. Náttúruvernd ríkisins telur að þrátt fyrir að ekki sé víst að gerð hliðarlækjar beri tilætlaðan árangur sé eðlilegt að sett verði skilyrði um mótvægisaðgerð vegna framkvæmdarinnar. Telur stofnunin í ljósi 11. gr. laga um mat á umhverfisáhrifum verði að taka ákvörðun um mótvægisaðgerðir við mat á umhverfisáhrifum framkvæmdar en ekki meta síðar, eftir að úrskurður er fallinn, hvort og þá í hvaða mótvægisaðgerðir verði ráðist. Niðurstaða Náttúruverndar ríkisins er því að ekki sé rétt að fella niður það skilyrði fyrir framkvæmdinni að lagður verði hliðarlækur sem geri virkjunina fiskgenga.

Fuglaverndarfélags Íslands bendir á í kæru sinni að áhrifasvæði virkjunarinnar sé víðáttumikið og í ljósi þess hefði verið rétt að gera samantekt yfir heildarstærð fuglastofna á svæðinu og skoða í samhengi við stofnstærð á lands- og heimsvísu. Athuganir á heiðagæsum hafi verið framkvæmdar seint og því líklegt að einungis hafi verið talinn hluti þeirra gæsa sem raunverulega verpa á athugunarsvæðinu. Benda samtökin á að fyrirhugaðar séu framkvæmdir á öðrum varpstöðvum heiðargæsar og því mikilvægt að taka tillit til samlegðaráhrifa.

Fuglaverndarfélag Íslands gagnrýnir að ekki sé getið um fálkavarp í giljum á áhrifasvæði virkjunar og áhrif virkjunar á það. Einnig gagnrýna samtökin að ekki sé fjallað um áhrif virkjunar á gulönd, himbrima eða aðrar fiskiætur á meðal fugla frá árósum til virkjunarsvæðis. Síðan benda samtökin á að hvorki í matsskýrslu né úrskurði Skipulagsstofnunar sé fjallað um hugsanleg áhrif raflína á fugla og árekstra þeirra við þær.

Í umsögn Náttúruverndar ríkisins segir: Náttúruvernd ríkisins bendir á að þótt fyrirhuguð framkvæmd hafi ein og sér ekki merkjanleg áhrif á hrafnsstofninn og heiðagæsastofninn á landvísu er um að ræða varp sem hefur sérstöðu á landinu og þurfi að taka tillit til þess þegar metin eru umhverfisáhrif á fuglalíf. Hrafnsvarpið er talið einstakt á landsvísu og jafnvel heimsmælikvarða vegna þéttleika óðala og um er að ræða tegund sem sett hefur verið á válista Náttúrufræðistofnunar Íslands. Heiðargæsavarpið hefur ákveðna sérstöðu þar sem það er óvenju aðgengilegt og býður það upp á möguleika til að nýta svæðið til fræðslu, t.d. skólabarna.

Náttúruvernd ríkisins tekur undir þá ábendingu Fuglaverndarfélags Íslands að full ástæða er til að áætla samlegðaráhrif framkvæmda á varpstöðvar heiðagæsarinnar enda eru uppi virkjunaráform á fleiri svæðum þar sem gæta mun áhrifa á varpstöðvarnar, s.s. á áhrifasvæði Kárahnjúkavirkjunar og Norðlingaölduveitu. Jafnvel þótt hver einstök framkvæmd hafi ef til vill ekki áhrif á heiðagæsastofninn í heild sinni geta samanlögð áhrif þeirra verið töluverð. Hvað varðar áhrif Villinganesvirkjunar á heildarstofnstærð fugla á landsvísu og heimsvísu bendir Náttúruvernd ríkisins á að í skýrslu Náttúrufræðistofnunar Íslands er metið hvort áhrif á fugla í giljunum verði svæðisbundin eða á lands- eða heimsvísu. Ekki er hins vegar vitað um áhrif á fuglalíf utan athugunarsvæðisins.

Náttúruvernd ríkisins bendir á að ekki er í raun fjallað um hugsanleg áhrif framkvæmdarinnar á fuglalíf á öllu áhrifasvæði virkjunarinnar eins og það er skilgreint á mynd 7 í matsskýrslu. Ekki er t.d. fjallað um hugsanleg áhrif framkvæmda á Miklavatn og Austara Eylendið en á þessum svæðum er að finna fjölbreytt fuglalíf. Þessi svæði eru enn fremur á lista yfir alþjóðlega mikilvæg fuglasvæði eins og bent er á hér að framan. Því er ekki ljóst hvaða áhrif framkvæmdin mun hafa á fugla sem nýta búsvæði neðan við virkjunina eins og Fuglaverndarfélagið bendir á í kæru sinni."

Síðan segir í umsögn Náttúruverndar ríkisins: Vegna athugasemdar Fuglaverndarfélagsins varðandi áhrif framkvæmdarinnar á fálka er rétt að benda á að í skýrslu Náttúrufræðistofnunar Íslands um fuglalíf kemur fram að fálki hafi ekki orpið í giljunum í langan tíma svo vitað sé. Virkjun við Villinganes muni því ekki leiða til fækkunar fálka, hvorki svæðisbundinnar né í heild sinni, nema á þann hátt að heppilegum hreiðurstæðum mun fækka. Því liggja fyrir upplýsingar um áhrif Villinganesvirkjunar á fálka á því svæði þar sem úttektin fór fram. Hvað varðar hugsanleg áhrif raflína á fugla og árekstra þeirra telur Náttúruvernd ríkisins að æskilegt sé að gera almenna úttekt á áhrif raflína á fugla."

Í umsögn Héraðsvatna ehf. kemur fram að Náttúrufræðistofnun Íslands hafi gert úttekt og unnið skýrslu um fuglalíf á virkjunarsvæði Villinganesvirkjunar. Úttektin hafi náð yfir efri hluta Héraðsvatnagils og neðri hluta gilja Austari og Vestari Jökulsár og aðliggjandi mólendissvæða auk þess sem stuðst var við eldri gögn og heimildir heimamanna og fuglaskoðara. Á þessu svæði hafi þótt ljóst að fuglalíf yrði fyrir áhrifum af lóni virkjunarinnar. Hins vegar hafi ekki þótt ástæða til að fara út í umfangs- og kostnaðarmeiri rannsóknir á fuglalífi neðan virkjunar þar sem mjög ólíklegt þyki að virkjunin muni hafa áhrif á lífríkið og þar með talið fuglalíf neðan virkjunar ef frá er skilinn niðurgröftur farvegar Héraðsvatna neðan ármóta Norðurár og Héraðsvatna niður að brú við þjóðveg 1, sbr. umfjöllun í 3. kafla hér að framan.

Einnig kemur fram í umsögn Héraðsvatna ehf. að framkvæmdaraðili telur það ekki í sínum verkahring að meta samlegðaráhrif annarra framkvæmda á einstaka fuglastofna í landinu. Áhrif Villinganesvirkjunar á fuglalíf hljóti að vera metin án tillits til annarra framkvæmda. Að mati framkvæmdaraðila munu áhrif virkjunarinnar á fuglalíf aðallega felast í fækkun hreiðurstæða vegna tilkomu lónsins.

Framkvæmdaraðili mótmælir í umsögn sinni þeirri fullyrðingu Fuglaverndarfélags Íslands að áhrifum raflína á fugla hafi ekki verið gerð skil í matsskýrslu og vísar til umfjöllunar þess efnis á bls. 35 í skýrslunni. Hins vegar sé rétt sú fullyrðing Fuglaverndarfélagsins að fálkavarps sé ekki getið í matsskýrslunni.

Að mati Héraðsvatna ehf. er ekki hægt að fullyrða að fiskgengd í Héraðsvötnum minnki vegna Villinganesvirkjunar, sbr. umfjöllun í kafla 4.3. Af sömu ástæðu sé ekki hægt að fullyrða nokkuð um áhrif fiskgengdar á fæðuaðgengi Gulandar og Himbrima.

Í kæru Valgeirs S. Kárasonar ofl. kemur fram að kærendur telja vafamál hvort framkvæmdin samrýmist ýmsum alþjóðlegum samningum sem Ísland hefur undirritað, svo sem samningi um líffræðilega fjölbreytni og sjálfbæra þróun.

Í umsögn Skipulagsstofnunar segir: Skipulagsstofnun bendir því á að í 1. grein samningsins um líffræðilega fjölbreytni eru m.a. vernd líffræðilegrar fjölbreytni og sjálfbær nýting efnisþátta hennar tilgreind sem markmið sem keppt skuli að. Eins og fram kemur í úrskurði Skipulagsstofnunar eru áhrif fyrirhugaðrar framkvæmdar á lífríkið fyrst og fremst þrenns konar:

Skipulagsstofnun bendir á að skv. framangreindum samningum er Ísland skuldbundið til að láta fara fram mat á umhverfisáhrifum framkvæmda sem séu líklegar til að hafa veruleg, skaðleg áhrif. Þá er það jafnframt eitt þeirra lögmætu sjónarmiða sem hafa ber í huga við framkvæmd mats á umhverfisáhrifum og leitast við að skerða líffræðilega fjölbreytni sem minnst með framkvæmdum. Hins vegar bendir stofnunin á að í framangreindum samningum felst ekki að framkvæmdir séu skilyrðislaust óheimilar þar sem samningarnir geti átt við, heldur beri þar að fara með gát."

Náttúruvernd ríkisins telur að ekki liggi fyrir nægilegar upplýsingar til að hægt sé að meta hvort fyrirhuguð virkjun sé í samræmi eða andstöðu við alþjóðlega samninga.

Héraðsvötn ehf. benda á í umsögn sinni að í matskýrslu hafi verið fjallað um helstu alþjóðasamninga sem Ísland er aðili að og hvernig framkvæmdin falli að þeim samningum og hafi Skipulagsstofnun ekki gert neinar athugasemdir við þá umfjöllun.

Í kærum Ævintýraferða ehf., Kristínar Höllu Bergsdóttur og Guðrúnar Ólafsdóttur, Bjarka Þórs Kjartanssonar og Gríms Jónssonar, Önnu Svavarsdóttur, Fuglaverndarfélags Íslands, SUNN og Destination Iceland, er fjallað um áhrif fyrirhugaðrar Villinganesvirkjunar á ferðaþjónustu og atvinnulíf í Skagafirði og óttast kærendur að virkjunin muni hafa veruleg neikvæð áhrif á þessa þætti.

Í kæru Destination Iceland er það gagnrýnt að Skipulagsstofnun taki undir eða láti óátalda fullyrðingu framkvæmdaraðila um að engin leið sé að meta margfeldisáhrif og ört vaxandi umsvif ferðaþjónustunnar í Varmahlíð.

Fram kemur í kæru Bjarka Þórs Kristjánssonar og Gríms Jónssonar að sá hluti Vestari Jökulsár sem notaður hefur verið til fljótasiglinga hingað til muni verða ónothæfur til þeirra nota ef af Villinganesvirkjun verður og einnig sá hluti Austari Jökulsár sem er norðan Merkigils. Fram kemur í kærunni að sigling á Austari Jökulsá sé einungis fyrir þá sem eru vanir fljótasiglingum og hún verði alveg ófær í vatnavöxtum. Telja kærendur ljóst að starfsemi Ævintýraferða ehf. muni leggjast niður ef af Villinganesvirkjun verður. Jafnframt telja þeir óhjákvæmilegt að gert verði verðmætamat á margfeldisáhrifum fljótasiglinganna í Skagafirði og nágrenni áður en ráðist verði í framkvæmdir við Villinganesvirkjun og að þeirra mati er úrskurður Skipulagsstofnunar ekki á nægjanlega sterkum rökum reistur hvað varðar áhrif á byggð og atvinnulíf í Skagafirði.

Í kæru Ævintýraferða ehf. er niðurstöðu Skipulagsstofnunar mótmælt. Að mati kæranda er ferðaþjónusta í Skagafirði í örum vexti, ekki síst fyrir þá sérstöðu sem fljótasiglingar á Jökulsánum hafa skapað svæðinu. Jafnframt er því haldið fram að mikil áform séu um frekari uppbyggingu ferðaþjónustu á svæðinu og gert er ráð fyrir verulegri aukningu í ásókn ferðamanna.

Síðan segir í kæru Ævintýraferða ehf.: Ævintýraferðir nýta þau hlunnindi að fara um Jökulsár Vestri og Austari eins og öllum almenningi er heimilt samkvæmt 12. kafla vatnalaga nr. 15 frá 1923. Fyrirtækið hefur gert samninga til 30 ára frá árinu 1996 við eigendur jarðanna Skatastaða, Bjarnastaðahlíðar og Villinganess um aðkomu að ánni og aðstöðu við hana til að koma bátum á árnar og taka þá upp aftur. Með virkjun verða hagsmunir fyrirtækisins skertir verulega eins og að neðan verður rakið. Á rökum framkvæmdaraðila og úrskurði Skipulagsstofnunar má ráða að einungis bótaréttur vegna fiskgengdar sé viðurkenndur, en bótaréttur vegna sviptingar Ævintýraferða og annarra aðila sem stunda fljótasiglingar hafður að engu."

Ævintýraferðir ehf. benda á að til að unnt verði að stunda áfram fljótasiglingar á Austari-Jökulsá þurfi að leggja í kostnað við breytingar á aðstöðu og vegalagningu. Þær aðgerðir muni þó engan vegin koma í stað núverandi aðstöðu auk þess sem kostnaður við hverja ferð muni aukast, dýpstu gljúfrin neðan við Merkigil muni tapast, upplifun farþega minnka verulega og hætt við að leirstrókur úr gilinu verði farþegum til ama.

Ævintýraferðir ehf. telja að í matsskýrslu framkvæmdaraðila sé fjallað af miklu þekkingarleysi um eðli þeirrar starfsemi sem fljótasiglingar eru. Benda kærendur á að ám sé skipað í erfiðleikaflokka eftir vatnsmagni og straumþyngd og sérstaða Skagafjarðar felist í að þar eru á litlu svæði ár sem spanna nánast alla erfiðleikaflokka. Þetta gefi rekstraraðilum færi á að bjóða upp á fjölbreytta möguleika við hæfi sem flestra viðskiptavina. Ævintýraferðir ehf. mótmæla í kæru sinni þeirri staðhæfingu framkvæmdaaðila að hægt verði að nýta Blöndu í stað Vestari Jökulsár og telja kærendur það lýsa algeru þekkingarleysi á eðli fljótasiglinga. Blanda sé lygn á sem ekki bjóði upp á þau ævintýri sem felast í siglingu um erfiðar flúðir. Ævintýraferðir hafi verið með ferðir á Blöndu fyrir fjölskyldur með börn. Henti áin vel til slíkra ferða en komi engan vegin í stað Vestari Jökulsár og alls ekki þeirrar Austari. Jafnframt er því mótmælt sem fram kemur í matsskýrslu að hægt verði að bjóða upp á róðrarferðir á lóninu. Bendir fyrirtækið á að á þeim fjölmörgu virkjunarlónum sem nú þegar eru til staðar hafi slíkt hvergi verið reynt og ólíklegt að áhugi væri fyrir því hjá ferðamönnum.

Fram kemur í kæru Ævintýraferða að sérstaða Vestari Jökulsár felist í mikilli náttúrufegurð í þröngum gljúfrum sem þó eru ekki of straumþung en í Austari ánni sé fegurðin söm að viðbættum straumi og iðuköstum. Jafnframt kemur fram að tólf ára aldurstakmark er í ferðir í Vestari ánna og sé hún í raun fær öllu syndu fólki. Um 60% farþega fyrirtækisins fari í ferðir á Vestari ánni og fái fólk þar oft nauðsynlega þjálfun til að geta farið í ferðir á Austari Jökulsá. Ævintýraferðir óttast að fyrirhuguð Villinganesvirkjun ógni rekstraröryggi fyrirtækisins við það að fjölbreytni í ferðavali minnki. Að mati fyrirtækisins er það lykilatriði að hafa aðgang bæði að Austari og Vestari Jökulsá og kemur fram í kæru að árnar eru taldar með bestu ám til fljótasiglinga á landinu. Ævintýraferðir ehf. taka fram að fyrirtækið hafi lagt fram verulegar fjárhæðir til þróunar á aðstöðu og þekkingu á fljótasiglingum og að með virkun muni þessi þekking, fjárfesting og áralöng uppbyggingarvinna glatast. Fram kemur í kæru að sumarið 2001 hafi fyrirtækið tekið á móti 3.300 farþegum, haft af þeim tekjur sem nema 23 milljónum króna og greitt laun til um 15 einstaklinga. Ævintýraferðir telja óásættanlegt að fórna gljúfrunum fyrir rekstur virkjunar sem að hámarki getur varað í 80 ár.

Í kæru Önnu Svavarsdóttur kemur fram að sú leið sem framkvæmdaraðili bendi á til siglinga á Vestari Jökulsá sé frá ármótum Hofsár og að fyrirhuguðu lóni. Kærandi bendir á að sú ferð taki um 15 mínútur og áin sé þarna mjög grunn og því ekki góð til siglinga. Jafnframt bendir kærandi á að Austari áin sé einungis fyrir hraust fólk og þá sem vanir eru slíkum siglingum.

Að mati Kristínar Höllu Bergsdóttur og Guðrúnar Ólafsdóttur mun fyrirhuguð Villinganesvirkjun leiða til meiri fækkunar starfa í ferðaþjónustu en skapast við rekstur hennar. Hjá fyrirtækjum sem bjóða upp á fljótasiglingar hafi um 25-30 manns starfað yfir sumartímann en það samsvari um 7 ársverkum. Ársverkum vegna byggingar virkjunarinnar muni fjölga nokkuð á byggingartímanum en síðan muni þar starfa einn stöðvarstjóri og 3-4 störf skapast við rekstur hennar. Jafnframt kemur fram í kærunni að Skagafjörður sé ekki orkuþurfi. Telja kærendur að ef fórna eigi náttúru eða atvinnuhagsmunum þurfi að koma skýrt fram að sú viðbótarorka sem skapist sé mikilvæg fyrir orkubúskap landsmanna. Að þeirra mati hafa slík rök ekki komið fram.

Í kæru Kristínar Höllu Bergsdóttur og Guðrúnar Ólafsdóttur er jafnframt bent á það ósamræmi í úrskurði Skipulagsstofnunar að á einum stað kemur fram að framkvæmdaraðilar telji að virkjunin muni hugsanlega auðvelda og efla samgöngur innan svæðisins sem nýtast muni heimamönnum og ferðamönnum. Á öðrum stað í úrskurðinum komi hins vegar fram að samkvæmt matsskýrslu muni virkjunin koma til með að hafa lítil áhrif á samgöngur á svæðinu.

Í umsögn Skipulagsstofnunar um áhrif fyrirhugaðrar framkvæmdar á ferðaþjónustu í Skagafirði segir: Í niðurstöðukafla hins kærða úrskurðar kemur fram sú afstaða Skipulagsstofnunar að virkjun muni hafa neikvæð áhrif á atvinnulíf í Skagafirði en að stofnunin telji ekki um veruleg áhrif að ræða þar sem virkjunin muni aðeins skapa 3-4 ársverk í sveitarfélaginu samanborið við 7 ársverk sem fljótasiglingar hafi skapað þar. Þó stofnunin bendi jafnframt á það í úrskurði sínum að æskilegt hefði verið að fá nánar úr því skorið hverja framtíð fljótasiglingar eigi fyrir sér geti samt sem áður ekki verið um umtalsverð neikvæð umhverfisáhrif á samfélagið að ræða. Þegar allt komi til alls sé það hlutverk sveitarstjórna sem leyfisveitenda að taka stefnumótandi ákvarðanir um uppbyggingu og þróun atvinnulífs í héraðinu."

Síðan segir í umsögninni: Á bls. 32 í hinum kærða úrskurði kemur fram að í framlögðum gögnum framkvæmdaraðila sé dregið í efa að fljótasiglingar þurfi að leggjast af þar sem unnt verði að stunda siglingar á Austari Jökulsá ofan lónsins. Hvorki sé lagt mat á fjölda starfa er leiða af fljótasiglingunum né þann fjölda sem leiðir af virkjun eftir að hún hefur rekstur. Skipulagsstofnun telur því vissa annmarka vera á framlögðum upplýsingum um áhrif virkjunar á byggð og atvinnulíf í Skagafirði en að ólíklegt sé að áhrifin séu þess eðlis að þau geti talist umtalsverð þar sem um fá störf er að ræða."

Skipulagsstofnun telur að gagnrýni Kristínar Höllu Bergsdóttur og Guðrúnar Ólafsdóttur á umfjöllun Skipulagsstofnunar um samgöngur sé óréttmæt og tekið úr samhengi. Í umsögninni segir: Annars vegar er á bls. 14 í hinum kærða úrskurði vitnað til matsskýrslu framkvæmdaraðila, þar sem segir að virkjunin muni koma til með að hafa lítil áhrif á samgöngur á svæðinu. Á sömu síðu úrskurðarins er vitnað til umsagnar Vegagerðarinnar, þar sem fram kemur að skoða beri þann möguleika að gera vegtengingu um stíflukrónu og yfir væntanlegan flóðfarveg. Á bls. 13 í úrskurðinum segir hins vegar að framkvæmdaraðili vilji benda á að ef af vegtengingu þeirri verði, sem hér er lýst að ofan, muni það auðvelda samgöngur innan svæðisins sem nýtast muni ferðamönnum jafnt sem heimamönnum. Þessi afstaða framkvæmdaraðila kemur fram í svörum hans við athugasemdum þeim sem gerðar voru við matsskýrslu, þ.á m. athugasemd Vegagerðarinnar sem lýst er hér að ofan. Því er ekki um mótsögn að ræða, heldur er gerð grein fyrir þeim sjónarmiðum sem fram koma í matsskýrslu, umsögnum og svörum framkvæmdaraðila við þeim."

Í umsögn Náttúruverndar ríkisins kemur fram að stofnunin telur það ekki vera hlutverk sitt að veita álit um hugsanleg áhrif framkvæmdarinnar á þróun og uppbyggingu ferðaþjónustu í Skagafirði. Stofnunin bendir þó á að virkjunin muni hafa áhrif á útivistarmöguleika á svæðinu enda muni fljótasiglingar leggjast af samkvæmt fyrirliggjandi upplýsingum og ábendingum frá ferðaþjónustuaðila. Náttúruvernd ríkisins telur ólíklegt að siglingar á lóni virkjunarinnar muni njóta vinsælda og hafa verði í huga að gildi svæða til útivistar og náttúruskoðunar sé því meira eftir því sem svæðin eru minna röskuð.

Í umsögn Ferðamálaráðs Íslands kemur fram að ráðið leggist eindregið gegn fyrirhuguðum virkjunaráformum við Villinganes. Vísar Ferðamálaráð til athugasemda sinna til Skipulagsstofnunar þann 7. ágúst 2001 þar sem því er lýst að verði af virkjunaráformum muni grundvöllur fyrir fljótasiglingum bresta og mikil fjárfesting tapast. Jafnframt er gagnrýnt að í matsskýrslu sé lítið fjallað um þátt ferðaþjónustunnar og að mótvægisaðgerðir sem þar eru kynntar séu úr öllu samhengi við þá þróun sem verið hefur og taki ekki á þeim skaða sem hlýst af virkjuninni.

Fram kemur í umsögn Samtaka ferðaþjónustunnar að samtökin taka undir þær athugasemdir sem fram koma í kærum og lúta að starfsemi ferðaþjónustufyrirtækja og uppbyggingu ferðaþjónustu í Skagafirði. Leggjast samtökin gegn því að fyrirhuguð framkvæmd verði samþykkt og telja þau að hún muni hafa neikvæð áhrif á uppbyggingu ferðaþjónustu í Skagafirði og gera að engu mikið uppbyggingarstarf ákveðinna fyrirtækja með tilheyrandi fjárhagslegu tjóni.

Í umsögn Akrahrepps segir: Ljóst er að virkjun við Villinganes hefur áhrif á ferðaþjónustu í Skagafirði. Siglingar á Jökulsám hafa aukist gríðarlega á undanförnum árum og hafa þær skapað Skagafirði mikla sérstöðu hvað ferðaþjónustu snertir og einnig hafa þær skilað umtalsverðum tekjum."

Í umsögn Héraðsvatna ehf. segir að í matsskýrslu sé ekki dregin dul á að virkjunin muni hafa takmarkandi áhrif á fljótasiglingar og margfeldisáhrif þeim tengdum, enda verði ekki hægt að stunda þær í þeirri mynd sem þær eru stundaðar í dag. Áhrif þess á fjölda starfa í Skagafirði séu þó óljós og byggist nokkuð á því hvar orka virkjunarinnar verði nýtt. Í þessu sambandi vill framkvæmdaraðili benda á niðurstöðu Skipulagsstofnunar þar sem fram komi að stofnunin telji að virkjunin muni ekki hafa umtalsverð samfélagsleg áhrif. Framkvæmdaraðili telur sig ekki hafa nægjanlega haldbærar forsendur til að fara út í mat eða samanburðarrannsókn á áhrifum framkvæmdarinnar á ferðaþjónustu og atvinnulíf í Skagafirði með og án virkjunar. Bendir framkvæmdaraðili jafnframt á að í matsskýrslu sé bent á leiðir sem rekstraraðilar fljótasiglinga gætu farið til að lágmarka áhrif virkjunarinnar á rekstur fyrirtækjanna.

Einnig kemur fram í umsögn Héraðsvatna ehf. að framkvæmdaraðili telur að ekki sé verið að skerða eignarrétt þeirra aðila sem hagnýta sér í atvinnuskyni fall árinnar með fljótasiglingum. Að mati Héraðsvatna ehf. er rétturinn til umráða og hagnýtingar á ám eign þeirra sem land eiga að ánni, sbr. 2. gr. vatnalaga nr. 15/1923 og ef til virkjunar komi þá muni Héraðsvötn ehf. semja við þá aðila sem þessi réttindi eiga um hagnýtingu þeirra. Telur framkvæmdaraðili að ekkert liggi fyrir um það að landeigendur hafi afsalað þeim réttindum til þeirra aðila sem stunda siglingar á ánum.

Varðandi samgöngur kemur fram í umsögn Héraðsvatna ehf. að verði yfirfall stíflu Villinganesvirkjunar brúað muni það bæta samgöngur innan svæðisins en ef ekki þá muni samgöngur innan svæðisins verða nánast eins og áður. Lýsir framkvæmdaraðili þeim vilja sínum að laga hönnun virkjunarinnar að þörfum Vegagerðarinnar sé þess óskað.

Ævintýraferðir ehf. vísa í athugasemdum sínum til 11. gr., 115., 117. og 139. gr. vatnalaga sem tryggi rétt allra til umferðar báta um öll skipgeng vötn og að mati fyrirtækisins, einnig rétt manna til skaðabóta ef réttindi þeirra eru af þeim tekin. Telur fyrirtækið ljóst að virkjunaraðili sé skaðabótaskyldur gagnvart Ævintýraferðum ehf. ef af virkjun verður. Fram kemur í athugasemdunum að samstarf við landeigendur hafi verið gott og fyrirtækið notið velvilja allra þeirra landeigenda sem rekstur bátaferðanna snerta beint. Frá árinu 1996 hafi Ævintýraferðir ehf. greitt fyrir aðgengi og afnot af landi samkvæmt samningum við eigendur Bjarnastaðarhlíðar, Skatastaða og Villinganess.

Í athugasemdum Ævintýraferða ehf. kemur einnig fram að ekki hafi verið leitað eftir gögnum frá fyrirtækinu til að meta umfang starfseminnar og áhrif framkvæmdanna. Ítrekað hafi verið reynt að gera þau gögn sem fyrirtækið hafi lagt fram ótrúverðug. Ævintýraferðir benda á að til séu aðferðir til að meta bein áhrif og margfeldisáhrif af starfsemi fljótasiglinganna og til séu hæfir ráðgjafar sem geti unnið slíka úttekt. Telur fyrirtækið það óásættanlegt að framkvæmdaraðili komist upp með að sleppa við slíkt mat með því einu að segjast ekki hafa nægilega haldbærar forsendur til að fara út í slíkt mat. Jafnframt krefjast Ævintýraferðir ehf. þess að áður en framkvæmdaleyfi fyrir virkjun verði veitt, liggi fyrir ítarlegur samanburður allra raunhæfra kosta á virkjun Jökulsánna og Héraðsvatna, sem einnig taki til núll-kostsins, þ.e. að virkja ekki.

Í kærum Kristínar Höllu Bergsdóttur og Guðrúnar Ólafsdóttur, Fuglaverndarfélags Íslands og SUNN er vísað til tilgangs framkvæmdarinnar og bent á að lítil þörf sé í Skagafirði fyrir þá orku sem Villinganesvirkjun er ætlað að framleiða.

Í kæru Valgeirs Bjarnasonar ofl. er spurt hvar Villinganesvirkjun falli inn í Rammaáætlun ríkisstjórnarinnar um nýtingu vatnsafls og jarðvarma.

Fram kemur í umsögn Skipulagsstofnunar að stofnunin telur að markmið hinnar fyrirhuguðu framkvæmdar bendi ekki til þess að framkvæmdaraðili stefni að því að selja rafmagn í Skagafirði heldur sé markmið hans m.a. að þjóna almennum markaði og minni iðjuverum með stuttum fyrirvara.

Að mati Skipulagsstofnunar er ekki heimilt að setja skilyrði fyrir mati á umhverfisáhrifum einstakra framkvæmda þess efnis að samræmi við Rammaáætlun um nýtingu vatnsafls og jarðvarma liggi fyrir. Hins vegar kemur fram í umsögninni að stofnunin telur æskilegt að við umfjöllun um leyfisveitingar lægi slík áætlun fyrir svo bera megi fyrirhugaðar framkvæmdir saman við aðra virkjunarkosti.

Í umsögn Héraðsvatna ehf. segir að framkvæmdaraðila sé ekki kunnugt um hvar Villinganesvirkjun fellur inn í rammaáætlun ríkisstjórnarinnar. Jafnframt er í umsögninni vísað til matsskýrslu þar sem fram komi að Villinganesvirkjun sé hugsuð til að auka eigin orkuvinnslu eignaraðilianna og sem viðbót við núverandi raforkukerfi til að anna almennum markaði og minni iðjuverum með stuttum aðdraganda. Þá muni virkjunin nýtast sem varaafl fyrir svæðið ef bilanir verða í raforkukerfinu og stuðli að meiri dreifingu á orkuvinnslu á landinu. Bendir framkvæmdaraðili á að Orkustofunun hafi í umsögn sinni til Skipulagsstofnunar tekið undir þetta.

Í kærum SUNN, Valgeirs S. Kárasonar ofl. og Kristínar Höllu Bergsdóttur og Guðrúnar Ólafsdóttur eru gerðar athugasemdir við það hve líftími virkjunarinnar er skammur að mati kærenda. Jafnframt telja kærendur að áætlanir um líftíma virkunarinnar séu byggðar á óljósum gögnum og óttast kærendur að lónið geti fyllst á styttri tíma en 80 árum eins og áætlanir gera ráð fyrir. Í kæru SUNN kemur fram að með þessum stutta líftíma geti virkjunin alls ekki talist sjálfbær nýting á auðlindum og þess vegna í andstöðu við yfirlýsta stefnu Íslands í auðlindanýtingu.

Bjarki Þór Kjartansson og Grímur Jónsson benda á það í kæru sinni að í matsskýrslu er bent á hugsanlega virkjun ofan fyrirhugaðrar Villinganesvirkjunar sem úrræði til að minnka aurburð til lónssins og þannig koma í veg fyrir að það fyllist. Að mati kærenda er úrskurður Skipulagsstofnunar óásættanlegur hvað þetta varðar þar sem hvorki liggja fyrir gögn um úrræði varðandi lónið og önnur mannvirki að loknum líftíma virkjunarinnar, né heimildir fyrir aðgerðum eða mannvirkjum sem tryggja rekstur virkjunarinnar lengur en 80 ár.

Í umsögn Skipulagsstofnunar er bent á að í framlögðum gögnum framkvæmdaraðila komi fram að Villinganesvirkjun sé hagkvæmur upphafsáfangi í beislun vatnsafls á svæðinu. Hins vegar komi fram að líftími virkjunarinnar sé fremur stuttur, lónið muni fyllast að 80 árum liðnum verði ekki af virkjun ofar í vatnakerfinu og að óljóst sé hvaða leiðir séu færar til að reka virkjunina áfram við þær aðstæður. Ennfremur sé bent á í framlögðum gögnum framkvæmdaraðila að hagkvæmasta heildarnýting vatnsafls á svæðinu sé hálendisvirkjun og Villinganesvirkjun með jarðgöngum. Skipulagsstofnun telur ljóst með hliðsjón af framlögðum gögnum að áhrif allt að 33 MW Villinganesvirkjunar og 132 kV háspennulínu séu veruleg á landslag og nokkur á náttúrufar, byggð og atvinnulíf í Skagafirði en Skipulagsstofnun telur að þessi áhrif séu ekki þess eðlis að þau geti talist umtalsverð í skilningi laga um mat á umhverfisáhrifum. Hins vegar telur Skipulagsstofnun ljóst að samfélagslegur ávinningur framkvæmdarinnar í Skagafirði, eins og hún er kynnt í framlögðum gögnum framkvæmdaraðila, sé ekki mikill og að upplýsingar í framlögðum gögnum gefi vísbendingar um að þann ávinning megi auka með breyttri tilhögun virkjunaráforma Jökulsánna og Héraðsvatna. Því telur Skipulagsstofnun eðlilegt að fyrir liggi ítarlegri samanburður allra raunhæfra kosta á virkjun Jökulsánna og Héraðsvatna áður en endanleg ákvörðun er tekin um framkvæmdir.

Náttúruvernd ríkisins bendir á í umsögn sinni að líftími Villinganesvirkjunar sé áætlaður tiltölulega stuttur og að setmyndun verði vandamál við rekstur hennar þegar fram líða stundir. Að mati stofnunarinnar er ekki hægt að líta á byggingu virkjunar á hálendinu sem hugsanlega mótvægisaðgerð enda óljóst hvaða umhverfisáhrif virkjun þar mundi hafa í för með sér. Stofnunin telur með öllu óásættanlegt að ýjað sé að því að hægt verði að leysa vandamál vegna aurburðar og leysa rekstraröryggi Villinganesvirkjunar með virkjun uppi á hálendi í Austari Jökulsá, svokallaðri Skatastaðavirkjun, eins og gert í matsskýrslu, án þess að gerð séu grein fyrir hugsanlegum umhverfisáhrifum þeirrar virkjunar. Bendir Náttúruvernd ríkisins á úrskurð umhverfisráðherra vegna kæru á úrskurði Skipulagsstofnunar um mat á umhverfisáhrifum 140 MW Vatnsfellsvirkjunar, dags. 31. ágúst 1998. Samkvæmt úrskurði umhverfisráðherra hafi ekki verið unnt að fallast á þá tilhögun Vatnsfellsvirkjunar sem metin var í frummatsskýrslu Landsvirkjunar þar sem við frummatið var gert ráð fyrir miðlun vatns frá Norðlingaölduveitu án þess að fram hefði farið mat á umhverfisáhrifum þeirrar veitu.

Jafnframt kemur fram í umsögn Náttúruverndar ríkisins að miðað við fyrirliggjandi upplýsingar virðist tilhögun fyrirhugaðrar Villinganesvirkjunar ekki vera hagkvæmasti virkjunarkosturinn á svæðinu. Telur stofnunin að umfjöllun um mismunandi umhverfisáhrif valkosta sé rýr og ekki sé að fullu ljóst hvers konar áhrif aðrir kostir hefðu í för með sér. Náttúruvernd ríkisins telur að endurskoða eigi forsendur fyrir virkjuninni og að meta verði umhverfisáhrif fleiri valkosta áður en ákvörðun er tekin um virkjun á svæðinu.

Í umsögn Akrahrepps kemur fram að ekki sé ljóst hvernig brugðist verður við þegar virkjunarlón Villinganesvirkjunar fyllist. Telur hreppsnefndin ekki raunhæfa lausn að reisa aðra virkjun, Skatastaðavirkjun, til að bjarga Villinganesvirkjun.

Í umsögn Héraðsvatna ehf. kemur fram að arðsemisútreikningar Villinganesvirkjunar miðist við afskriftatíma virkjunarinnar sem er 40 ár. Innan þess tíma sé ekki gert ráð fyrir að framburður setji rekstri virkjunarinnar skorður svo neinu nemi og því hafi þessir þættir ekki áhrif á arðsemi virkjunarinnar.

Fyrirhuguðu virkjunarsvæði er lýst í matsskýrslu og tveimur sérfræðiskýrslum sem unnar hafa verið fyrir Orkustofnun: Náttúrufarskönnun á virkjunarsvæði Héraðsvatna við Villinganes í Skagafirði (Helgi Hallgrímsson o.fl., 1982) og Jökulsár í Skagafirði - Hofsafrétt (Þóroddur F. Þóroddsson o.fl., 1992).

Eftir að Austari og Vestari Jökulsá renna saman kallast þær Héraðsvötn. Jökulsárnar tvær koma saman við bæinn Kelduland. Renna þær báðar í gljúfrum og er gljúfur Jökulsár Austari öllu hrikalegra. Á milli giljanna er fremur mjó tunga sem nefnist Sporður. Efstu fjóra km falla Héraðsvötn í klettagili sem kallast Héraðsvatnagil og nær það frá ármótum niður um Teigakot.

Í Héraðsvatnagili eru fjölbreyttar jarðmyndanir. Gilið er breiðast um 250 m en þrengst 100 m en þar er það jafnframt dýpst eða um 40-60 m djúpt. Um 5% halli er í gilinu sem er án fossa og flúða. Bergveggir gilsins eru sumstaðar þverhníptir, einkum að vestanverðu þar sem andesít hraunlag myndar efri hluta gilkinnanna, en annarsstaðar hefur hrunið úr veggjum þess og við það hafa myndast brattar skriður niður árfarveginn. Mikið er um bergganga í gljúfrunum, eins og algengt er þegar komið er djúpt í berggrunn frá Tertíer tímabilinu. Þunn rauðagjallslög og lagskipt setlög koma víða fram á milli berglaga og veita giljunum nokkuð litaskrúð. Víða má sjá malareyrar og sandhvamma niðri í gilinu sem flæðir gjarnan yfir í flóðum. Beggja vegna gilsins eru aflíðandi grónar brekkur, sem að hluta eru í rækt. Ofar í hlíðunum er gróður rysjóttari. Efst í gilinu er Stekkjarhöfðinn mest áberandi.

Jökulsárgil Vestara nær frá ármótum upp fyrir bæinn Goðdali og er um það bil 5,5 km langt. Neðri hluti þess er klettagil og er það mjög svipað efsta hluta Héraðsvatnagilsins, enda í beinu framhaldi af því. Berggangar eru áberandi. Víða eru rauðagjallslög og sandsteinslög milli berglaga en ekki eins þykk og um miðhluta Héraðvatnagilsins. Gróður er fremur lítill. Í gilinu eru nokkrar laugar: Bakkakotslaug, Hverhólalaug, Ytri- og Syðri Tunguhálslaugar ásamt nokkrum volgrum. Efri hluti gilsins er grafinn í laus malarlög, mestmegnis ármöl sem Jökulsá hefur borið fram í ísaldarlok.

Jökulsárgil Austara nær frá ármótum inn undir Skatastaði og er um 10 km langt. Það er eitt dýpsta og hrikalegasta árgljúfur á Íslandi, um 100 m djúpt, mjög fjölbreytt að bergmyndunum og gróður víða mikill. Nokkur þvergil Jökulsárgils Austara eru mjög athyglisverð, sérstaklega Merkigilið. Neðsti hluti Jökulsárgilsins, um 3 km að lengd, er dýpstur og hrikalegastur. Gilhlíðarnar eru mjög brattar og fremur gróðursnauðar. Víða eru rauðalög sem lita skriðurnar og nokkrir berggangar skera gilið. Í Reitunum er mjög fjölbreytt landslag og jarðmyndanir sem eru fágætar á Norðurlandi. Hlíðin er þakin margra metra þykkum jökulruðningi. Landið er allt skorið sundur af þvergiljum með lækjum eða mýrum og víða eru gróðursælir bollar. Miðhluti gilsins, um 3 km að lengd, er 60-70 m djúpur. Þar er minna um skriður en gangar meira áberandi. Gróður er einnig meiri því mýrar ná víða fram á gilbarmana og væta gilkinnarnar. Sólarmegin er mikið um blómskrúð, eini og birki en skuggamegin meira um mosa, súrur, steinbrjóta og hvönn. Efsti hluti Jökulsárgilsins er víðast allvel gróinn, jafnvel með skógargróðri. Á móti Skatastöðum eru miklir skriðubakkar.

Fyrirhugað lónstæði er við ármót Austari og Vestari Jökulsáa. Stíflan mun liggja yfir Héraðsvatnagljúfur milli bæjanna Villinganess og Tyrfingsstaða. Gljúfrið mun fyllast neðan við Sporð og hyljast vatni á 2 km kafla af hinu 4 km langa gljúfri. Lónhæð er áformuð í 143-152 m hæð y.s. og stíflan sjálf 156 m hæð y.s. Vatnsborð mun jafnframt hækka á 4-5 km kafla upp eftir gljúfrum Vestari- og Austari Jökulsáa. Lónið verður lítið að flatarmáli eða 1,7 km2 við yfirfallshæð. Efsti hluti stíflunnar verður áberandi í landslagi en önnur orkumannvirki í gljúfrunum verða ekki mjög áberandi. Yfirfallsvatn og frárennslisskurður munu liggja í jaðri lands sem nýtt hefur verið til landbúnaðar með tilheyrandi jarðraski og skurðgreftri. Frárennslisskurðurinn sem verður um 1,5 km langur og 10 m breiður mun falla vel að landslagi og verða tiltölulega lítið áberandi.

Að mati ráðuneytisins mun fyrirhuguð Villinganesvirkjun hafa mikil áhrif á jarðfræðilegar minjar. Sjónræn áhrif verða mikil þar sem ásýnd gljúfranna sem gefið hafa svæðinu sérstöðu mun breytast verulega, en gljúfrin mynda fallega landslagsheild ásamt fjölbreyttum bergmyndunum, blágráu árvatninu, heitum laugum og fjölbreyttum gróðri. Ráðuneytið telur gljúfur Austari og Vestari Jökulsáa og Héraðsvatnagil fyrst og fremst hafa sérstöðu fyrir tvennt, þ.e. bergmyndanir og jarðhita.

Jarðfræðilega hafa gilin vissa sérstöðu meðal gilja á miðnorðurlandi, vegna mikils fjölda bergganga og misgengja, óvenjulegs halla berglaganna, óvenju þykkra millilaga af rauðleitu gjalli, sandsteini o.fl. Þessar aðstæður auka mjög á fjölbreytni giljanna, þar sem gangarnir veðrast að jafnaði hægar en bergið umhverfis þá og koma fram sem bríkur eða stapar eða þverhníptir veggir, oft meira eða minna þverstuðlaðir. Berggangarnir í gljúfrunum fara að hluta til undir vatn, efri hlutar bergganga í giljum Austari og Vestari Jökulsár ásamt efri berglögum í Sporði munu standa upp úr.

Í hvömmunum fyrir sunnan Villinganes er áberandi þykkt, rautt gjall- og öskulag. Það kemur fram í mismunandi hæð vegna jarðlagahalla og misgengja. Það er allt að 20 m þykkt, en þynnist fljótt til norðurs og hverfur undir ána til suðurs. Þetta jarðlag fer alveg undir vatn. Neðan Villinganess kemur fram 30 m þykkt lag af ljósu andesíthraunlagi á yfirborðinu. Myndar það mikinn þröskuld, Hraunin, sem Héraðsvötn hafa grafist í gegnum. Syðsti hluti þess hverfur undir vatn. Hluti andesítlagsins fer undir stífluna. Því verður raskað þar sem það liggur næst stíflunni og flóðafarveginum.

Suður af áhrifasvæði virkjunarinnar eru nokkur gil og gljúfur sem hafa að geyma sérstæðar bergmyndanir sem ekki verða fyrir áhrifum af völdum Villinganesvirkjunar. Sem dæmi má nefna botn Vesturdals, innan Miðmundargils á móts við eyðibýlið Þorljótsstaði, og gljúfrið inn af honum sem eru á náttúruminjaskrá. Önnur slík gil eru Fossárgil, Hraunþúfugil, Pollagil og Geldingsárgil.

Héraðsvatnagil hefur sérstöðu fram yfir önnur gil á Miðnorðurlandi vegna fjölbreytileika bergmyndana sem mynda sérstæða landslagsheild. Auk þess er gilið er aðgengilegra almenningi samgöngulega séð heldur en önnur sérstæð gil á þessu svæði. Þær jarðmyndanir sem finnast í gilinu finnast allar á Hofsafrétt, suður af áhrifasvæði virkjunarinnar, en ekki samankomnar á einum stað. Áhrif virkjunar á bergmyndanir verða því fyrst og fremst sjónræn að mati ráðuneytisins. Ráðuneytið telur að þeim áhrifum hafi verið gerð nægjanleg skil í matsskýrslu framkvæmdaraðila.

Fjallað er um áhrif fyrirhugaðrar virkjunar á jarðhita í matsskýrslu og fylgiskjali 6 með matsskýrslu sem unnið var af Orkustofnun. Jafnframt liggja fyrir tvær sérfræðiskýrslur Orkustofnunar: Skagafjörður - Jarðfræði, jarðhiti, ferskvatn og rannsóknarboranir (Ragna Karlsdóttir ofl. 1991) og Jarðhiti í innsveitum Skagafjarðar (Hrefna Kristmannsdóttir ofl. 1984).

Í Skagafirði er mikill fjöldi jarðhitastaða og hefur jarðhiti verið nýttur þar til húshitunar á mörgum stöðum. Sumir hverir og laugar eru mjög vatnsmikil og eru enn nokkrir staðir þar sem jarðhiti er ósnortinn. Þegar litið er til landsins alls hefur jarðhiti verið nýttur víðast hvar sem þess er kostur, enda um mjög hagkvæma orku að ræða.

Vegna virkjunar fallvatna í Skagafirði munu nokkrir jarðhitastaðir hverfa undir lón Villinganessvirkjunar. Sumir eru með fremur lágt hitastig, 10-20°C en heitustu laugarnar sem munu fara undir vatn eru við Hverhóla og Bakkakot, þar er hiti um 65°C og mikið vatnsmagn, sennilega um 20-30 l/s, en það hefur ekki verið mælt.

Þeir staðir sem talið eru að fari undir vatn eru :

rennsli hiti

Hverhólalaugar 20-22 l/s 63-65°C

Bakkakotslaugar 35 l/s 22-66°C

Volgrur við Stekkjarflatir, Keldulandslaugar 5,3 l/s 27-35°C

Hverhóla- og Bakkakotslaugar í Jökulsárgili Vestara koma upp á sprungu sem stefnir nokkurn veginn N-S og gengur skáhallt yfir Jökulsá. Syðri hlutinn er í landi Bakkakots en nyrðri í landi Hverhóla. Þykkt ármalarlag er í gilinu og virðast laugarnar koma upp úr því. Vatnshiti er helmingi hærri en í öðrum laugum á svæðinu, og vatnsmagnið er einnig mun meira. Bakkakotsmegin koma laugarnar upp í mörgum vatnsmiklum augum sem liggja á 20-30 m langri sprungu á árbakkanum, nokkuð samsíða honum og tæplega 1 m yfir vatnsborði árinnar. Hverhólamegin koma laugarnar upp neðst í malarskriðu, um 5 m frá árbakkanum á 20 m kafla nokkuð samsíða ánni. Þar streymir vatnið úr einu vatnsmiklu auga og mörgum smáaugum, niður yfir vægt hallandi malarklappir, víðast þaktar af grænu eða blágrænu slýi.

Hverir og laugar á Íslandi með vatnsmagn yfir 20-30 l/s munu vera um 10 á landinu og um 7 með 30-40 l/s. Miðað við stærð hvera og hve algengir þeir eru má segja að hverir með vatnsmagn 20-40 l/s séu orðnir mjög fáir, sennilega ekki nema um 5-10 á landinu öllu, miðað við hita yfir 20°C.

Keldulandslaugar koma fram í gili við bæina Kelduland og Stekkjarflatir í Grjótárgili og eru laugarnar ýmist nefndar eftir bæjunum eða gilinu. Laugarnar koma einkum fram að sunnanverðu í gilinu og í gilbotninum á um 50 m kafla. Mesta vatnsmagnið virðist spretta upp nálægt miðju gilinu en þar vætlar heita vatnið á mörgum stöðum út úr skáhöllum klettavegg á um 15 m löngum og nokkurra m breiðum kafla. Hiti er um 35°C og er vatnsmagn um 1 l/s. Við heitustu laugina hefur verið hlaðin baðlaug.

Keldlandslaugar eru ekki óvenjulegar, hvorki að vatnsmagni né hita. Sennilega fara efstu laugarnar og volgrurnar ekki undir vatn vegna fyrirhugaðra virkjunarframkvæmda. Volgrur eru einnig um 1-2 km norðan við Hverhólalaugar, en hiti er ekki hár og þær hafa minna verndargildi.

Ósnortnum laugum á Íslandi hefur farið mjög fækkandi. Ráðuneytið telur að verndargildi Hverhóla- og Bakkakotslauga sé hátt. Þær hafi fagurfræðilegt gildi og sérstöðu á landsvísu vegna þess hve vatnsmiklar þær eru. Ekki er hægt að vernda laugarnar við myndun lónsins en nýting jarðhitans mun áfram verða möguleg en erfiðari en áður, þar sem gæta þarf að því að draga ekki jökulvatn inn í jarðhitakerfið.

Í 1. mgr. 37. gr. náttúruverndarlaga nr. 44/1999, er kveðið á um að hverir og aðrar heitar uppsprettur njóti sérstakrar verndar og skuli forðast röskun þeirra eins og kostur er. Í ákvæðinu felst að fara skuli að með gát gagnvart framangreindum náttúrufyrirbærum en það felur ekki í sér fortakslaust bann við röskun, enda ljóst að þau hafa lengi verið nýtt með einum eða öðrum hætti á Íslandi.

Eins og áður segir er fyrirhugað lónsstæði við ármót Austari og Vestari Jökulsáa, en neðan ármótanna heitir áin Héraðsvötn. Norðurá rennur saman við Héraðsvötn 6 km neðar. Héraðsvötn skiptast í Austari og Vestari Héraðsvötn 27 km neðan við ármótin við Norðurá, þaðan eru 16 km niður að árósum. Farvegurinn er því alls um 50 km langur frá fyrirhuguðu stíflustæði niður að sjó.

Lón Villinganesvirkjunar mun hægja á straumhraða Héraðsvatna og mun stór hluti aurburðarins falla út í lóninu. Í sérfræðiskýrslu VST Skagafjörður Shoreline Erosion", sem unnin var fyrir framkvæmdaraðila árið 2000, kemur fram að framburður aurs mun minnka sem nemur tæplega hálfri milljón tonna á ári. Aurburðargeta árinnar og þar með rofgeta hennar, í farvegi Héraðsvatna neðan stíflu mun því aukast þar sem sama vatnsmagn mun renna lítið miðlað, en með miklu minni aurstyrk.

Í fylgiskjali 7 með matsskýrslu sem unnið var af VST er rofgeta árinnar eftir fyrirhugaða framkvæmd metin. Þar kemur fram að efsti hluti farvegarins, frá fyrirhuguðu stíflustæði niður að ármótum við Norðurá, verði fyrir litlum breytingum. Dalurinn víkkar verulega þar sem Norðurá rennur í Héraðsvötn. Megi búast við því að áin muni finna sér afmarkaðri farveg á kaflanum frá ármótum við Norðurá niður að brúnni á þjóðvegi 1 og grafa hann niður. Í miklum flóðum muni áin eftir sem áður flæmast yfir allan dalinn. Frá brúnni niður að skiptingu Héraðsvatna í austur- og vesturkvísl víkkar dalurinn enn meira, halli minnkar mikið og áin breiðir talsvert úr sér. Reikna megi með að árkaflinn verði fyrir rofi og líklegt sé að staðbundið rof muni eiga sér stað í bökkum árinnar. Bakkarofið gæti gerst tiltölulega hratt. Við brúna er farvegurinn aðeins 8 m yfir sjávarmáli og muni hann því ekki lækka mikið þaðan. Frá skiptingu Héraðsvatna í austur- og vesturkvísl niður að sjó má búast við einhverju rofi og að farvegir kvíslanna verði afmarkaðri en í flóðum muni áin eftir sem áður flæmast yfir bakka sína. Hugsanlegt er talið að rofið geti haft áhrif á hlutfall rennslis milli kvíslanna.

Að mati ráðuneytisins hefur þróun rofs og aurburðargetu árinnar neðan fyrirhugaðrar virkjunar verið gerð fullnægjandi skil í matsskýrslu og fylgiskjali hennar. Ráðuneytið telur að áhrif framkvæmdanna á farveginn gætu orðið nokkur. Fram kemur í matsskýrslu að framkvæmdaraðili hyggst fylgjast með rofinu með mælingum á nokkrum sniðum á nokkurra ára fresti og leggur ráðuneytið áherslu á að þetta verði gert.

Vegna sérstöðu íslensks vatnafars, þar sem grunnvatn er oft veigamikill þáttur rennslis og vetrarrennsli tiltölulega mikið myndast oft grunnstingull (ís sem myndast á árbotni) og ískrapi. Þessi ísamyndun veldur því að margar litlar ísstíflur myndast. Þegar ein þeirra brestur fylgja hinar í kjölfarið. Þannig verða svokölluð þrepahlaup, sem vara skamman tíma, en eru í sumum tilfellum mestu flóð sem koma í íslenskar ár.

Ráðuneytið fellst á það með framkvæmdaraðila að ekki sé líklegt að fyrirhuguð virkjun muni hafa áhrif á ísalög og klakastíflur í Héraðsvötnum og því muni flóð í tengslum við það þegar slíkar stíflur bresta ekki aukast með tilkomu virkjunarinnar.

Vegna minni aurframburðar Héraðsvatna til Skagafjarðar eftir tilkomu virkjunar er búist við að ströndin muni hopa sem nemur um 20-35 cm á ári eða um 20-35 m á 100 árum. Fjallað er um þau áhrif í matsskýrslu og áðurnefndri sérfræðiskýrslu VST Skagafjörður Shoreline Erosion". Í verkhönnunarskýrslu Villinganesvirkjunar er fjallað um áætlanir um aurburðarmagn í Jökulsánum og Héraðsvötnum.

Fram kemur í framangreindri verkhönnunarskýrslu að áætlun aurburðar sé byggð á aurburðarmælingum í Jökulsánum á árunum 1974-1997. Fleiri og betri mælingar hafi verið gerðar í Vestari Jökulsá en í Austari Jökulsá, og við úrvinnslu mælinga hafi komið í ljós að gerð aurburðarlykla fyrir eystri ána væri miklum vandkvæðum bundið. Því hafi verið brugðið á það ráð að nota einungis mælingar frá Vestari Jökulsá við gerð aurburðarlykla. Styrkur svifaurs í Austari Jökulsá reiknist því jafn styrknum í Vestari Jökulsá. Mælingar sem gerðar hafi verið bendi til að aurburður verði varla vanmetinn þannig. Að mati ráðuneytisins eru áætlanir um aurburð byggðar á traustum gögnum og að ekki sé ástæða til að ætla að aurburður sé vanmetinn í matsskýrslu.

Í sérfræðiskýrslu VST Skagafjörður Shoreline Erosion" er skýrt frá niðurstöðum rannsóknar á líklegum áhrifum virkjunar á strandlínuna. Þar kemur fram að framburður aurs muni minnka um 300 þúsund rúmmetra á ári í Jökulsá Austari og um 120 þúsund rúmmetra á ári í Jökulsá Vestari, eða samtals 420 þúsund rúmmetra á ári, og breytast að því leyti að grófara efni mun setjast til í lóninu en fínefni berast til sjávar eftir virkjun. Rannsóknin var unnin upp úr gögnum sem þá voru fyrirliggjandi. Í inngangi skýrslunnar er þess sérstaklega getið að hvorki hafi verið aflað beinna gagna né aðstæður kannaðar á staðnum. Í skýrslunni kemur fram að lega Skagafjarðar sé þannig að hafaldan muni aðeins ná inn í fjarðarbotn komi hún frá N eða NV. Samkvæmt gögnum frá Siglingastofnun koma öldurnar hins vegar oftast frá NA eða í 42% tilvika, frá N í 14% tilvika og NV í tæplega 1% tilvika. Eyjarnar í firðinum, Málmey og Drangey, skýla ströndinni fyrir haföldunni ásamt flóknu neðansjávarlandslagi fjarðarins. Í skýrslunni kemur fram að möl, sandur og gróft silt muni falla út í fyrirhuguðu lóni, framburður hefði annars fallið út á ströndinni við ármynni jökulsánna. Magn leirs sem berst fram verður óbreytt en magn silts mun minnka um tæplega helming.

Ráðuneytið telur að áhrifum fyrirhugaðrar virkjunar á strandrof í Skagafirði sé lýst á fullnægjandi hátt í matsskýrslu en leggur áherslu á að fylgjast verði með breytingum á ströndinni vegna virkjunarinnar.

Tvö svæði á náttúruminjaskrá eru við strönd Skagafjarðar, Þórðarhöfði og Austara Eylendið. Austara Eylendið afmarkast í norðri við ósa Héraðsvatna og mun því minnka sem nemur strandrofinu þar. Ráðuneytið telur að miðað við fyrirliggjandi gögn sé ekki sé líklegt að breyting á samsetningu og magni aurburðar Héraðsvatna muni hafa neikvæð áhrif á malirnar við Þórðarhöfða.

Skilyrði: Framkvæmdaraðili skal vakta breytingar á strandlínunni í samráði við Náttúrufræðistofnun Íslands eftir að virkjunarframkvæmdir eru hafnar.

Í 18. gr. reglugerðar nr. 671/2000 er fjallað um efni matsskýrslu. Þar kemur fram að matsskýrsla skuli vera í samræmi við matsáætlun, og í henni skuli koma fram öll þau gögn sem nauðsynleg eru til þess að greina og meta helstu áhrif sem framkvæmd er líkleg til að hafa á umhverfið. Meðal þeirra atriða sem skulu koma fram í matsskýrslu eftir því sem við á eru upplýsingar um framkvæmdasvæði, m.a. uppdráttur af líklegu áhrifasvæði framkvæmdar, lýsing á framkvæmdasvæði og áætluðu áhrifasvæði, s.s. landslagi, gróðurfari, byggð og landnotkun og hvort svæðið, að hluta eða heild, nýtur verndar eða hvort um það gilda aðrar kvaðir eða takmarkanir á landnotkun, s.s. vegna náttúruvár, sbr. b- og c-liður 2. tölul. 2. mgr. 18. gr. Einnig skal í matsskýrslu vera lýsing á þeim þáttum umhverfisins sem taldir eru geta orðið fyrir áhrifum af fyrirhugaðri framkvæmd og starfsemi sem henni fylgir og niðurstöður mats á umhverfisáhrifum, sbr. b- og d-liður 3. tölul. 2. mgr. 18. gr.

Matsskýrslu fylgir kort af áhrifasvæði virkjunar við Villinganes, sbr. mynd 7. Þar er áhrifasvæðið afmarkað frá gljúfrum Austari og Vestari Jökulsár, meðfram farvegi Héraðsvatna að ósum þeirra í Skagafirði. Lýsing á staðháttum og náttúrufari í 4. kafla matsskýrslu takmarkast hins vegar að mestu við fyrirhugað lónsstæði virkjunarinnar og næsta nágrenni þess. Ekki er fjallað um gróður eða dýralíf neðan fyrirhugaðrar stíflu við Villinganes og lítið er fjallað um náttúrufar þar að öðru leyti. Hugsanlegum áhrifum neðan virkjunar er hins vegar lýst í kafla 8.1. í matsskýrslu. Að mati ráðuneytisins ræðst það af atvikum hversu ítarleg lýsing skal vera í matsskýrslu á náttúrufari þar sem lítilla áhrifa gætir, sbr. orðalag 2. mgr. 18. gr reglugerðar um mat á umhverfisáhrifum. Umhverfisáhrifum framkvæmdarinnar verður hins vegar að lýsa á fullnægjandi hátt. Ráðuneytið telur rétt að afmarka áhrifasvæði virkjunarinnar á þann hátt sem gert er á mynd 7 enda ljóst að áhrifa virkjunarinnar gætir á því svæði vegna breytinga á rennsli og framburði ánna.

Hugsanleg áhrif virkjunar neðan fyrirhugaðrar stíflu verða eins og áður segir vegna breytinga á rennsli og framburði Héraðsvatna. Gerð er grein fyrir rofi í farvegi Héraðsvatna og hopi strandar í 2. kafla hér á undan. Að mati ráðuneytisins er framangreindum umhverfisáhrifum nægjanlega lýst í matsskýrslu.

Fyrirhugað lón Villinganesvirkjunar er tiltölulega lítið svo að það jafnar aðeins út dægursveiflur rennslisins en mun hafa óveruleg áhrif á flóðtoppa. Lónið hægir þó verulega á straumhraða árinnar og mun því stór hluti aurburðarins falla út í lóninu. Óuppleyst ólífræn og lífræn efni ásamt fínefnum (leir og 50% af mélu) munu þó skila sér fram hjá virkjun. Í flóðum mun því vatn áfram flæmast um láglendi Skagafjarðar og bera með sér fínefni og uppleyst næringarefni. Það sama gildir um tilfærslu næringarefna út í sjó. Því telur ráðuneytið ekki ástæðu til að ætla að virkjunin hafi áhrif á gróðurfar á umræddu svæði eða lífríki árósanna og fæðuskilyrði í sjó.

Frá upphafi leysinga að vori og fram eftir hausti er ekki gert ráð fyrir að virkjunin muni hafa teljandi áhrif á rennsli Héraðsvatna. Fram kemur í úrskurði Skipulagsstofnunar að búast megi við verulegum sveiflum í rennsli neðan virkjunar yfir vetrartímann og verði ekkert að gert komi það til með að hafa umtalsverð áhrif á lífríkið þar sem lágmarksrennsli og sveiflur í rennsli takmarki framleiðni straumvatna. Ástæðan felist í því að margar smádýrategundir þrífast í vatninu en með því að draga úr rennsli minnki flatarmál árfarvegs sem er undir vatni. Uppþornun búsvæða yfir vetrartímann muni því hafa takmarkandi áhrif á framleiðni straumvatnanna vorið eftir. Til mótvægis setti Skipulagsstofnun það skilyrði í úrskurð sinn að framkvæmdaraðili skyldi í samráði við Veiðimálastjóra tryggja lágmarksrennsli um virkjunina og draga með því úr neikvæðum áhrifum á lífríkið neðan stíflu. Jafnframt kemur fram í úrskurðinum að framkvæmdaraðili muni í samráði við sömu aðila ákvarða viðmiðanir um hversu hratt breytingar á rennsli muni eiga sér stað þegar hverfli virkjunar er komið af stað eða hann ræstur, en skarpar rennslisbreytingar eru smádýrum óhagsstæðar. Reynist þess þörf áformar framkvæmdaraðili að kanna möguleika á gerð þrepa eða rennslisþröskulda í farvegi Héraðsvatna neðan virkjunar. Ráðuneytið tekur undir með Skipulagsstofnun um að mikilvægt sé að ákvarðanir um lágmarksrennsli og hraða rennslisbreytinga séu teknar með það fyrir augum að lífríki Héraðsvatna frá stíflu og niður að ármótum Norðurár verði fyrir sem minnstum áhrifum.

Við Héraðsvötn neðan virkjunar eru tvö svæði sem skráð eru alþjóðlega mikilvæg fuglasvæði af fuglaverndarsamtökunum BirdLife International, þ.e. Miklavatn og Austara Eylendið. Miklavatn er friðlýst svæði og Austara Eylendið er á náttúruminjaskrá. Miklavatn hefur afrennsli til Vestari Héraðsvatna og mun náttúrulegt rennsli Héraðsvatna ekki hafa áhrif á Miklavatn nema í stærstu flóðum. Áhrif virkjunar á stærstu flóð verða hverfandi og er því að mati ráðuneytisins ekki líklegt að fyrirhuguð Villinganesvirkjun muni hafa áhrif á Miklavatn og lífríki þess. Austara Eylendið er óshólmasvæði Eystri Héraðsvatna og afmarkast svæðið af ströndinni í norðri. Að austan fylgja mörk austurbakka Eystri Héraðsvatna frá sjó suður að norðurodda Holtseyjar, en að vestan vesturjaðri mýrlendis við Ríp og síðan vesturbökkum Ásvatns og Garðsvatns og til sjávar í Garðskróki. Þar er fjölbreytt fuglalíf og gróður. Fram kemur í fylgiskjali 7 með matsskýrslu, sbr. kafli 2.1. hér að framan, að á svæðinu frá skiptingu Héraðsvatna í austur og vesturkvísl niður að sjó megi búast við einhverju rofi og að farvegir kvíslanna verði afmarkaðri. Í flóðum muni áin flæmast yfir bakka sína á svipaðan hátt og hún gerir í dag og bera með sér fínefni og uppleyst næringarefni. Talið er hugsanlegt að rofið geti haft áhrif á hlutfall rennslis milli kvíslanna. Að mati ráðuneytisins er ekki líklegt að virkjun við Villinganes muni hafa áhrif á Austara Eylendið og lífríki þess.

Að mati ráðuneytisins er í matsskýrslu framkvæmdaraðila fullnægjandi grein gerð fyrir hugsanlegum umhverfisáhrifum neðan virkjunar. Telur ráðuneytið ekki líklegt að gróður eða dýralíf verði fyrir öðrum áhrifum en þar greinir.

Í matsskýrslu og úrskurði Skipulagsstofnunar kemur fram að um helmingur landsins sem fer undir lón Villinganesvirkjunar sé þakið gróðri eða um 0,8 km2. Gróðurfélögin sem um ræðir eru öll algeng á landsvísu og finnast öll í næsta nágrenni virkunarsvæðisins. Þrjár sérfræðiskýrslur um gróður á áhrifasvæði fyrirhugaðrar Villinganesvirkjunar hafa verið gerðar og byggir matsskýrsla á niðurstöðum þeirra. Taka þær til lónsstæðisins og næsta nágrennis þess. Í skýrslu Náttúrufræðistofnunar Íslands frá mars 2001 um mosa og fléttur á áhrifasvæði Villinganesvirkjunar kemur fram að af þeim 149 mosategundum sem skráðar voru á svæðinu eru 10 flokkaðar sem sjaldgæfar á landsvísu. Engin tegund telst fágæt á heimsvísu og engin er á válista. Ein tegund, engjafaxi, fannst í fyrsta sinn á Íslandi. Fram kemur í skýrslunni að tegundin er vafalítið sjaldgæf og ekki auðfundin en afar líklegt sé að hún vaxi víðar á Norðurlandi þó að hún hafi ekki fundist fyrr. Af þeim 143 fléttutegundum sem skráðar voru á svæðinu eru 12 flokkaðar sem sjaldgæfar á landsvísu og þar af 7 sem ekki hafa verið greindar áður á Íslandi. Flestar þessara 12 tegunda eru af ættkvíslum sem eru fremur illa þekktar yfir landið í heild og fara í þennan flokk af því að upplýsingar eru af skornum skammti. Þó má telja nokkuð öruggt að fjórar þeirra séu í raun sjaldgæfar. Niðurstöður skýrslunnar eru dregnar saman á eftirfarandi hátt:

Ráðuneytið tekur undir það álit Skipulagsstofnunar að sökum takmarkaðrar þekkingar á útbreiðslu mosa og fléttna sé erfitt að leggja mat á fágæti þeirra tegunda sem fundust á framkvæmdasvæðinu enda er það í samræmi við niðurstöðu ofangreindrar skýrslu Náttúrufræðistofnunar Íslands. Eins og áður segir kemur fram í skýrslunni eru líkur á að svipuð fjölbreytni kæmi víðar fram ef skoðuð væru gljúfur Jökulsár ofar í Austurdal og Vesturdal, þó að samanburð vanti svo hægt sé að fullyrða um það.

Samkvæmt samningi um lífræðilega fjölbreytni hefur Ísland ákveðnum skyldum að gegna gagnvart varðveislu líffræðilegrar fjölbreytni og sjálfbærri nýtingu hennar sem m.a. felst í því að koma eins og kostur er í veg fyrir útrýmingu tegunda. Samningurinn felur í sér að við vernd og sjálfbæra nýtingu sem getur haft áhrif á líffræðilega fjölbreytni séu ákvarðanir um nýtingu teknar í samræmi við mat á umhverfisáhrifum. Samningurinn felur hins vegar ekki í sér skilyrðislausa tegundavernd.

Ráðuneytið telur mikilvægt að bæta eins og kostur er fyrir það gróðurlendi sem fer undir lón virkjunarinnar. Fram kemur í úrskurði Skipulagsstofnunar að Landgræðsla ríkisins telji að fyrirhugaðar framkvæmdir muni ekki hafa veruleg áhrif á umhverfi hvað varðar gróður, jarðveg, jarðvegsrof og bithaga. Einnig kemur fram í úrskurðinum að framkvæmdaraðili áformi mótvægisaðgerðir sem felist í uppgræðslu svæða af sömu stærðargráðu og þeirra gróðurlenda sem raskað verður. Telur Skipulagsstofnun áform framkvæmdaraðila hvað þetta varðar fullnægjandi.

Eins og fram kemur í 3. kafla hér að framan telur ráðuneytið að fyrirhuguð framkvæmd sé ekki líkleg til að hafa í för með sér áhrif á gróður neðan virkjunar.

Við umfjöllun ráðuneytisins um áhrif framkvæmdarinnar á gróður hefur því ekkert komið fram sem bendir til þess að fyrirhuguð framkvæmd fari í bága við lög, reglur eða alþjóðasamninga og því sé ekki tilefni til vegna þeirra áhrifa að leggjast gegn framkvæmdinni. Að mati ráðuneytisins er fjallað um áhrif framkvæmdar á gróður á fullnægjandi hátt í matsskýrslu.

Um áhrif vikjunarinnar á ferskvatnsfiska er fjallað í sérfræðiskýrslu Norðurlandsdeildar Veiðimálastofunar frá árinu 2000 auk þess sem grein er gerð fyrir áhrifunum í matsskýrslu framkvæmdaraðlila. Árið 2001 fór fram ítarleg úttekt á vegum Veiðimálastofnunar á vatnasviði Villinganesvirkjunar með því markmiði að kortleggja ennfrekar útbreiðslu göngustofna, búsvæði og gildi einstakra svæða innan vatnasviðsins fyrir uppeldi og framleiðslu fiska og skilaði stofnunin greinargerð um niðurstöður úttektarinnar til umhverfisráðuneytisins 7. apríl 2002.

Í niðurstöðum Veiðimálastofnunar kemur fram að bleikjustofnar á virkjanasvæðinu sérstaklega ofan við stíflusvæðið hafi sérstöðu m.a. vegna langrar gönguleiðar sjógöngubleikju og einnig vegna fjölda staðbundinna bleikjustofna á svæðinu. Jafnframt kemur fram að svæðið ofan stíflustæðisins standi undir verulegum hluta bleikjuveiða á svæðum neðan virkjunarinnar og að yfir 50% af búsvæðum sjóbleikjuseiða sé að finna ofan áætlaðarar virkjunar við Villinganes. Þá kemur fram að laxastofnar Hofsár og Vestari Jökulsár muni hverfa með tilkomu virkjunarinnar og að áhrif á urriða og aðrar tegundir vatnalífvera, hornsíli, ál o.fl., kunni að vera nokkur, en jafnframt bent á að ítarlegri upplýsingar skorti um þær tegundir.

Í könnun Veiðimálastofnunar árið 2001 var sérstaklega leitast við að meta útbreiðslu tegunda og lífssögu stofna ásamt mælingum á þéttleika, lífmassa og árgangastyrkleika í þeim tilgangi að leggja heildarmat á hlutdeild einstakra svæða innan vatnakerfisins í uppeldi og framleiðslu göngustofna, sérstaklega sjóbleikju á vatnasviði Héraðsvatna. Í greinargerð kemur fram að niðurstöður stofnunarinnar um framleiðslugildi byggist á ítarlegra botnmati en áður og jafnframt að stuðst er við gögn um rafveiðar, netaveiðar, fiskveiðar og ýmsa landræna þætti. Að mati ráðuneytisins byggja niðurstöður stofnunarinnar á mun yfirgripsmeiri athugunum en árið 2000 auk þess sem fleiri vistfræðilegir þættir vatnakerfisins hafa verið kannaðir en áður. Þrátt fyrir að stofnuninni hafi ekki unnist tími til þess að ljúka tölfræðilegri úrvinnslu og greiningu á sambandi umhverfisþátta og útbreiðslu, þéttleika og lífmassa fiskistofna í vatnakerfinu telur ráðuneytið nauðsynlegt að taka mið af þeim vísbendingum sem athuganir stofnunarinnar gefa til kynna um mikilvægi vatnakerfisins ofan Villinganesvirkjunar fyrir fiskistofna. Að mati ráðuneytisins vega niðurstöður stofnunarinnar og mat hennar á áhrifum virkjunarinnar þyngra en þær athugasemdir og efasemdir sem settar hafa verið fram um það af hálfu kæranda.

Veiðmálastofnun telur nauðsynlegt að framkvæmdaraðili grípi til mótvægisaðgerða til þess að draga úr áhrifum virkjunarinnar á fiskistofna með því að tryggja að vikjunin sé fiskgeng þannig að fiskar komist án áfalla framhjá virkjuninni jafnt á leið niður til Héraðsvatna og upp fyrir virkjunina á hryggningarstöðvar og uppeldisstöðvar. Einnig er lagt til ákveðið lágmarksrennsli í gegnum eða framhjá virkjuninni og lagt til að miðað verði við að rennsli árinnar fari ekki niður fyrir vetrarlágmark eins og tíðkast við rekstur Blönduvirkjunar.

Ráðuneytið tekur undir með Skipulagsstofnun, Veiðmálastofnun og fleiri aðilum um mikilvægi þess að draga úr áhrifum á stofna ferskvatnsfiska í Héraðsvötnum, Vestari og Austari Jökulsá og hliðarám þeirra með mótvægisaðgerðum. Í matsskýrslu framkvæmdaraðila kemur fram að hann sé reiðubúinn að kanna leiðir til þess að koma göngufiski framhjá virkjuninni og er ítarlega fjallað um mögulegar aðgerðir til þess í gögnum framkvæmdaraðila. Í ljósi þess að áhrif virkjunarinnar á stofna ferskvatnsfiska í vatnakerfinu eru talin veruleg telur ráðuneytið ekki forsendur til að fella niður skilyrði Skipulagsstofnunar um að virkjunin verð gerð fiskgeng. Ráðuneytið telur að umsögn Veiðimálastofnunar staðfesti að nægjanleg þekking sé fyrir hendi til þess að hanna fiskveg framhjá virkjuninni þannig að göngufiskur og seiði komist upp og niður framhjá virkjuninni án áfalla. Ráðuneytið telur þó rétt að framkvæmdaraðili fái svigrúm til að fara aðrar jafngildar leiðir til mótvæis þessum áhrifum. Því telur ráðuneytið rétt að breyta skilyrði 1 í úrskurði Skipulagsstofnunar á þann veg að virkjunin skuli gerð fiskgeng með lagningu hliðarlækjar eða á annan fullnægjandi hátt í samráði við Veiðimálastjóra. Þá er það mat ráðuneytisins að mikilvægt sé að rennsli Héraðsvatna fari ekki undir lágmarks meðalrennsli að vetri og að takmarkanir verði settar á hraða breytinga í rennsli þannig að sem mest verði dregið úr áhrifum virkjunarinnar á lífríki Héraðsvatna.

Í matsskýrslu er áhrifum fyrirhugaðrar framkvæmdar á fuglalíf lýst. Byggir sú lýsing á skýrslu Náttúrufræðistofnunar Íslands um fuglalíf á virkjunarsvæði Villinganesvirkjunar, sem unnin var fyrir framkvæmdaraðila árið 2001. Nær skýrslan til fyrirhugaðs lónstæðis og nágrennis þess.

Fram kemur í skýrslunni að fjölbreytni fuglalífs á virkjunarsvæðinu er nokkur og alls hafi 29 tegundir verið skráðar á svæðinu og þar af eru 8 tegundir á válista Náttúrufræðistofnunar Íslands. Það eru: helsingi í hópi tegunda í hættu, grágæs, gulönd, fálki, hrafn og svartbakur í hópi tegunda í yfirvofandi hættu og straumönd og stormmáfur í hópi tegunda í nokkurri hættu.

Samkvæmt matsskýrslu og úrskurði Skipulagsstofnunar munu áhrif Villinganesvirkjunar á fugla einkum felast í fækkun hreiðurstæða vegna tilkomu lónsins en um helmingur hreiðurstæða heiðagæsa og hrafna mun fara undir vatn. Fyrir flestar fuglategundir verði áhrifin lítil og komi ekki til með að hafa varanleg áhrif á afkomu tegundanna. Hrafnsvarp í fyrirhuguðu lónsstæði mun vera einstakt á landsvísu og hugsanlega heimsmælikvarða vegna þess hve þétt það er. Fyrirhuguð virkjun mun ekki hafa áhrif á hrafnastofninn í heild sinni en sérstaða varpsins mun minnka. Heiðagæsavarpið í fyrirhuguðu lónsstæði mun ekki vera stórt miðað við varpstofn heiðagæsa á landinu (um 0,2%) en mun hafa nokkra sérstöðu og fræðslugildi vegna umgjarðar sinnar og þess hve aðgengilegt það er. Fram kemur einnig að fálki hafi ekki orpið í giljunum í langan tíma svo vitað sé. Virkjun við Villinganes mun því ekki leiða til fækkunar fálka, hvorki svæðisbundinnar né í heild sinni, nema á þann hátt að heppilegum hreiðurstæðum mun fækka. Að mati ráðuneytisins er áhrifum fyrirhugaðrar virkjunar á fuglalíf á lónsstæðinu og næsta nágrenni þess nægjanlega lýst í matsskýrslu framkvæmdaraðila.

Í matsskýrslu kemur fram að frá árinu 1993 hafi farið fram truflanaskráning á tveggja víra 11 kV háspennulínu sem liggur meðfram norðurhlíð Kjálka frá Flatatungu að Egilsá. Engar truflanir hafi verið skráðar á tímabilinu sem bent geti til áflugs stærri fugla á línuna. Fram kemur að erfitt sé að meta hættu á hugsanlegu áflugi stærri fugla á fyrirhugaða háspennulínu frá Villinganesvirkjun yfir Tyrfingsstaðabungu en gögnin frá framangreindri línu bendi til þess að hættan sé lítil. Að mati ráðuneytisins hefur því fullnægjandi grein verið gerð í matsskýrslu á hugsanlegum áhrifum raflína á fugla á svæðinu.

Hvað varðar hugsanleg áhrif virkjunar á fuglalíf neðan virkjunar þá kemur fram í 3. kafla í úrskurði þessum telur ráðuneytið ekki líklegt að fyrirhuguð Villinganesvirkjun muni hafa teljandi áhrif á gróðurfar eða fuglalíf á svæðinu neðan virkjunar. Því séu ekki efni til krefjast þess af framkvæmdaraðila að hann láti gera samantekt yfir heildarstærð fuglastofna á öllu áhrifasvæði virkjunarinnar. Með hliðsjón af litlum áhrifum fyrirhugaðrar framkvæmdar á heiðargæsastofninn telur ráðuneytið ekki heldur efni til að krefjast þess af framkvæmdaraðila að hann meti samlegðaráhrif annarra virkjana á heiðargæsastofninn á landinu eins og krafist er í kæru Fuglaverndarfélags Íslands.

Eins og fram kemur í kafla 4.3. er gert ráð fyrir að fyrirhuguð virkjun verði gerð fiskgeng með fiskivegi eða á annan fullnægjandi hátt og þannig dregið úr áhrifum hennar á fisk í Héraðsvötnum og Austari og Vestari Jökulsá. Af þeim sökum telur ráðuneytið ekki ástæðu til að ætla að virkjunin muni hafa í för með sér áhrif á fæðuframboð fugla eins og gulandar og himbrima.

Samkvæmt j-lið 3. gr. laga um mat á umhverfisáhrifum er hugtakið umhverfi samheiti fyrir menn, dýr, plöntur og annað í lífríkinu, jarðveg, jarðmyndanir, vatn, loft, veðurfar og landslag, samfélag, heilbrigði, menningu og menningarminjar, atvinnu og efnisleg verðmæti. Mat á áhrifum framkvæmdar á atvinnu og samfélag er því hluti af mati á umhverfisáhrifum samkvæmt lögunum. Tvö fyrirtæki, Hestasport/Ævintýraferðir og Bátafólkið hafa í atvinnuskyni boðið upp á fljótasiglingar fyrir ferðamenn á Austari og Vestari Jökulsám og mun fyrirhuguð virkjun hafa bein áhrif á starfsemi fyrirtækjanna. Að mati ráðuneytisins ber því að lýsa þeim áhrifum við mat á umhverfisáhrifum framkvæmdarinnar og leggja mat á þau eftir því sem tök eru á.

Gerð er grein fyrir áhrifum væntanlegrar Villinganesvirkjunar á ferðaþjónustu í sunnanverðum Skagafirði í matsskýrslu og sérfræðiskýrslu Gunnars Rögnvaldssonar, sem unnin var árið 2000 fyrir framkvæmdaraðilia. Í skýrslu Gunnars kemur fram að síðustu ár hafi fljótasiglingar verið helsti vaxtarbroddur ferðaþjónustu í Skagafirði. Jökulsárnar bjóði upp á einstakar aðstæður til siglinga í stórbrotnu umhverfi og uppfylli því vel óskir þeirra er vilja njóta náttúrunnar en jafnframt upplifa spennu. Muni einnig miklu hve vel árnar eru staðsettar gagnvart umferð, bæði stutt frá byggð og auðvelt að komast að þeim.

Vestari Jökulsáin hentar vel til siglinga fyrir alla aldurshópa og er siglt frá Goðdalabrú og niður að Villinganesi og jafnvel niður að Laugardal í Dalsplássi. Austari Jökulsáin er mun lengri siglingaleið og jafnframt erfiðari yfirferðar og hentar því einungis þeim sem vanir eru slíkum siglingum. Siglt er frá Skatastöðum í Austurdal og niður að Villinganesi. Í matsskýrslu og úrskurði Skipulagsstofnunar kemur fram að með tilkomu Villinganesvirkjunar muni fljótasiglingar niður Austari og Vestari Jökulsá leggjast af í þeirri mynd sem þær eru stundaðar í dag þar sem stærstu hlutar farvega Jökulsánna og efri hluta Héraðsvatna sem nú eru nýttir undir siglingar lendi undir lóni virkjunarinnar. Nánast öll siglingaleiðin á Vestari Jökulsá mun verða ófær eftir tilkomu virkjunarinnar en um helmingur siglingaleiðarinnar á Austari Jökulsá, þ.e. neðan Merkigils, en á þeim kafla er straumhraði talsvert minni en ofan til. Mögulegt er að lengja siglingaleiðina á Austari Jökulsá upp eftir ánni en samkvæmt kæru Ævintýraferða ehf. þarf þá að leggja veg fram Austurdal að Hildarseli og útbúa aðstöðu við Merkigil þannig að hægt sé að taka bátana þar upp. Ævintýraferðir ehf. hafa að auki boðið upp á tveggja daga siglingu niður Austari Jökulsá og hefst sú ferð þar sem áin fellur um hálendið norður af Laugarfelli á Sprengisandi og er ekið þangað um Vesturdal og Sprengisand.

Verði af virkjunarframkvæmdum er ljóst samkvæmt framangreindu að sá hluti siglingaleiða sem eftir verður hentar einungis þeim sem vanir eru slíkum siglingum. Í kæru Ævintýraferða ehf. kemur fram að 60% af farþegum fyrirtækisins hafi siglt um Vestari Jökulsá og hafi þær ferðir veitt fólki nauðsynlega þjálfun til að geta siglt um Austari ánna. Ráðuneytið telur því ljóst að fyrirhuguð framkvæmd muni hafa talsverð áhrif á þá starfsemi fyrirtækjanna sem snýr að fljótasiglingum á Austari og Vestari Jökulsá. Að mati ráðuneytisins eru þær leiðir sem framkvæmdaraðili bendir á í matsskýrslu að komið geti í stað tapaðra siglingaleiða, svo sem siglingar ofar í Austari Jökulsá, á lóni virkjunarinnar og niður Blöndu, ekki líklegar til að bæta úr því tapi nema að litlu leyti.

Í matsskýrslu kemur fram að gróflega áætlaðar tekjur tengdar fljótasiglingum árið 1999 séu um 29,5 milljónir króna. Þar kemur einnig fram að ekki liggi fyrir tölur um fjölda ársverka sem tengist fljótasiglingum og því sé erfitt að segja til um hversu mörg ársverk muni tapast. Í sérfræðiskýrslu Gunnars Rögnvaldssonar kemur fram að fjöldi farþega hafi aukist úr 200 árið 1994 í 4000 árið 1999. Jafnframt kemur fram í skýrslu Gunnars að þá 4 mánuði sem siglingarnar standa yfir starfi hjá báðum fyrirtækjunum samtals í kring um 20 manns að viðbættum fjölda fólks sem tengjast annarri starfsemi fyrirtækjanna á einn eða annan hátt. Fastir heilsársstarfsmenn séu hins vegar 3,5 samtals. Fram kemur í skýrslunni að ætla megi að enn liggi mikil sóknarfæri í ferðaþjónustu tengdri fljótasiglingum miðað við hraða aukningu hingað til.

Í úrskurði Skipulagsstofnunar segir að samkvæmt framlögðum gögnum hafi ásókn í siglingarnar vaxið ört á síðustu árum og bent hafi verið á að mannafli yfir sumartímann á árinu 2000 samsvari um 7 ársverkum. Þær tölur eru sambærilegar þeim sem fram koma í kærum.

Í matsskýrslu kemur fram að gert sé ráð fyrir að alls muni 188 ársverk skapast við byggingu virkjunarinnar á 4 árum. Að lokinni byggingu verði væntanlega ráðinn einn stöðvarstjóri og um 3-4 ársverk muni skapast vegna viðhalds og þjónustu við virkjunina eftir að rekstur hennar hefst.

Ráðuneytið telur að beinum áhrifum virkjunarinnar á starfsemi fljótasiglingafyrirtækjanna hafi verið nægjanlega lýst í matsskýrslu og sérfræðiskýrslu Gunnars Rögnvaldssonar. Eins og ljóst er af framansögðu munu þau áhrif verða neikvæð. Ráðuneytið bendir á að spár um framtíð fljótasiglinganna eru óhjákvæmilega ákveðinni óvissu háðar, en ef tekið er mið af þróun síðastliðinna ára verður að teljast líklegt að atvinnugreinin sé enn í vexti. Jákvæð áhrif á atvinnu munu hins vegar felast í störfum sem skapast munu tímabundið við byggingu virkjunarinnar og síðan til langs tíma við rekstur hennar og viðhald.

Gagnrýnt er í kærum Destination Iceland, Ævintýraferða ehf. og Bjarka Þórs Kristjánssonar og Gríms Jónssonar að í matsskýrslu hafi ekki verið metin margfeldisáhrif fljótasiglinganna á aðra þætti ferðaþjónustu í Skagafirði og því mótmælt að ekki sé unnt að meta þau áhrif. Skipulagsstofnun taldi í úrskurði sínum að um vissa annmarka væri að ræða á framlögðum upplýsingum um áhrif virkjunarinnar á byggð og atvinnulíf í Skagafirði þar sem hvorki væri lagt mat á afleidd störf vegna fljótasiglinga annars vegar og hins vegar virkjunar eftir að hún er komin í fullan rekstur. Hins vegar taldi stofnunin ólíklegt að áhrifin væru þess eðlis að þau gætu talist umtalsverð þar sem um fá störf væri að ræða.

Í sérfræðiskýrslu Gunnars Rögnvaldssonar er hugsanlegum margfeldisáhrifum lýst en ekki lagt mat á umfang þeirra. Kemur fram í skýrslunni að líklegt sé að farþegar fljótasiglingafyrirtækjanna kaupi einnig þjónustu af öðrum fyrirtækjum á svæðinu og skapi þannig atvinnu víðar. Dæmi um slík fyrirtæki eru gisti- og veitingastaðir, fyrirtæki er annast fólksflutninga, minjagripasölur og almennar verslanir. Í sérfræðiskýrslu Helga Hannessonar um áhrif virkjunar við Villinganes á fólk og samfélag er lítillega gerð grein fyrir áhrifum á atvinnu á byggingartíma virkjunarinnar, þ.á m. á verslun og þjónustu.

Ráðuneytið bendir á að mat á margfeldisáhrifum virkjunar sé óhjákvæmilega töluverðri óvissu háð og sérstaklega þegar litið er til framtíðar. Miðað við fjölda starfa sem hætta er á að tapist vegna beinna áhrifa virkjunarinnar á fljótasiglingafyrirtækin, fjölda starfa sem skapast við byggingu virkjunarinnar og rekstur og fjölda farþega sem fyrir liggur að notið hafa þjónustu fljótasiglingafyrirtækjanna telur ráðuneytið ólíklegt að áhrif á atvinnu af völdum virkjunar séu vanmetin í matsskýrslu og úrskurði Skipulagsstofnunar.

Ráðuneytið tekur undir það með Skipulagsstofnun að hugsanlegur bótaréttur vegna fjárhagslegs tjóns einstaklinga eða lögaðila t.d. veiðiréttarhafa eða fljótasiglingafyrirtækja, af völdum virkjunarinnar, geti ekki talist mótvægisaðgerð í skilningi laga um mat á umhverfisáhrifum. Telur ráðuneytið að slíkur bótaréttur falli utan sviðs laga um mat á umhverfisáhrifum og verður því ekki fjallað um þann þátt hér.

Eins og fram kemur í kæru Ævintýraferða ehf. eru ýmsar aðgerðir hugsanlegar til að draga úr áhrifum fyrirhugaðrar virkjunar á fljótasiglingar, s.s vegalagning ofar í Austurdal að Hildarseli og uppbygging aðstöðu til að taka upp báta á nýjum stað. Ráðuneytið telur að ekki séu forsendur til að kveða á um slíkt í úrskurði þessum enda ekki ljóst hvort slík vegalagning sé möguleg eða æskileg, s.s. út frá náttúruverndarsjónarmiðum og með hliðsjón af hagsmunum annarra ferðamanna, t.d. göngufólks og hestamanna.

Kristín Halla Bergsdóttir og Guðrún Ólafsdóttir telja að ósamræmi sé á bls. 13 og 14 í úrskurði Skipulagsstofnunar í umfjöllun um samgöngur. Ráðuneytið telur augljóst af lestri úrskurðarins að gagnrýni þessi sé ekki á rökum reist. Á framangreindum stað í úrskurðinum er verið að vitna til umfjöllunar um samgöngur í matsskýrslu annars vegar og í athugasemdum framkvæmdaraðila hins vegar. Ekki er um að ræða mat Skipulagsstofnunar á framangreindum atriðum.

Fram kemur í matsskýrslu að Villinganesvirkjun sé ætlað að auka eigin orkuvinnslu Rafmagnsveitna ríkisins, sem eru stærstu eigendur Héraðsvatna ehf. Einnig sé henni ætlað að vera viðbót við núverandi raforkukerfi til að anna almennum markaði og minni iðjuverum með stuttum aðdraganda. Jafnframt muni hún nýtast sem varaafl fyrir svæðið ef bilanir verða í raforkukerfinu og stuðli að meiri dreifingu á orkuvinnslu á landinu. Að mati ráðuneytisins er markmiðum framkvæmdarinnar nægjanlega lýst í matsskýrslu.

Í apríl 2002 gaf verkefnisstjórn um gerð rammaáætlunar um nýtingu vatnsafls og jarðvarma út skýrslu er nefnist Tilraunamat á fimmtán virkjunarkostum í vatnsafli". Er m.a. fjallað um Villinganesvirkjun í þeirri skýrslu. Ljóst er að um bráðabirgðamat er að ræða. Að mati ráðuneytisins hefur framangreind skýrsla ekki áhrif á mat á umhverfisáhrifum fyrirhugaðrar Villinganesvirkjunar, sem framkvæmt er samkvæmt lögum um mat á umhverfisáhrifum.

Í matsskýrslu kemur fram að gert er ráð fyrir að lón Villinganesvirkjunar muni fyllast af framburði ánna á 80 árum verði ekkert að gert. Eins og fram kemur í úrskurði ráðuneytisins frá 20. desember 2001, er varðaði mat á umhverfisáhrifum fyrirhugaðrar Kárahnjúkavirkjunar, telur ráðuneytið að ekki beri að leggja mat á arðsemi framkvæmdar eða þjóðhagsleg áhrif hennar við mat á umhverfisáhrifum samkvæmt lögum nr. 106/2000. Ráðuneytið telur það því vera hlutverk framkvæmdaraðila og eftir atvikum annarra leyfisveitenda að meta hvort réttlætanlegt sé að ráðast í virkjunarframkvæmdir miðað þann líftíma virkjunar.

Eins og að framan greinir telur ráðuneytið að umhverfisáhrifum fyrirhugaðrar virkjunar við Villinganes sé lýst með fullnægjandi hætti í matsskýrslu framkvæmdaraðila.

Að mati ráðuneytisins mun fyrirhuguð Villinganesvirkjun hafa mikil áhrif á jarðfræðilegar minjar. Fjölbreyttar bergmyndanir munu fara undir lón virkjunarinnar og ásýnd Héraðsvatnagils og gljúfra Austari og Vestari Jökulsáa sem gefið hafa svæðinu sérstöðu mun breytast verulega, en gljúfrin mynda fallega landslagsheild ásamt fjölbreyttum bergmyndunum, blágráu árvatninu, heitum laugum og fjölbreyttum gróðri. Einnig munu fara undir vatn laugar sem hafa fagurfræðilegt gildi og sérstöðu á landsvísu vegna þess hve vatnsmiklar þær eru.

Nokkuð rof mun líklega eiga sér stað í farvegi Héraðsvatna neðan virkjunar. Vegna minni framburðar Héraðsvatna til Skagafjarðar eftir tilkomu virkjunar er búist við að ströndin muni hopa sem nemur 20-35 cm á ári eða 20-35 m á 100 árum.

Um helmingur þess lands sem fer undir lón Villinganesvirkjunar er þakið gróðri eða um 0,8 km2. Gróðursamfélögin sem um ræðir eru öll algeng á landsvísu og finnast öll í næsta nágrenni virkjunarsvæðisins.

Ráðuneytið telur áhrif virkjunarinnar á stofna ferskvatnsfiska í vatnakerfi Héraðsvatna geti orðið veruleg og leggur áherslu á að dregið verði úr þeim áhrifum með gerð fiskvegar eða á annan fullnægjandi hátt. Ráðuneytið leggur áherslu á að rennsli Héraðsvatna fari ekki undir lágmarks meðalrennsli að vetri eins og sett er að skilyrði í úrskurði Skipulagsstofnunar.

Áhrif Villinganesvirkjunar á fugla felast einkum í fækkun hreiðurstæða vegna tilkomu lónsins en um helmingur hreiðurstæða heiðagæsa og hrafna mun fara undir vatn. Fyrir flestar fuglategundir verði áhrifin lítil og koma ekki til með að hafa varanleg áhrif á afkomu tegundanna. Hrafnsvarp í fyrirhuguðu lónsstæði mun vera einstakt á landsvísu vegna þess hve þétt það er. Fyrirhuguð virkjun mun ekki hafa áhrif á hrafnastofninn í heild sinni en sérstaða varpsins mun minnka.

Ráðuneytið telur ljóst að fyrirhuguð framkvæmd muni hafa talsverð áhrif á starfsemi þeirra fyrirtækja sem bjóða ferðamönnum upp á fljótasiglingar á Austari og Vestari Jökulsá. Að mati ráðuneytisins fellur það hins vegar utan laga um mat á umhverfisáhrifum að fjalla um hugsanlegan bótarétt þessara fyrirtækja vegna virkjunarinnar.

Við umfjöllun ráðuneytisins um umhverfisáhrif fyrirhugaðrar virkjunar við Villinganes hefur ekkert komið fram sem bendir til þess að framkvæmdin fari í bága við lög, reglur eða alþjóðasamninga. Ráðuneytið telur að fyrirhuguð framkvæmd, að teknu tilliti til þeirra skilyrða sem sem grein er gerð fyrir í úrskurði þessum og annarra skilyrða sem sett voru í úrskurði Skipulagsstofnunar, muni ekki hafa í för með sér umtalsverð umhverfisáhrif. Er það niðurstaða ráðuneytisins að staðfesta beri hinn kærða úrskurð með þeim skilyrðum sem grein er gerð fyrir í úrskurðarorði.

Úrskurður Skipulagsstofnunar frá 24. október 2001 er staðfestur með eftirtöldum breytingum:

Skilyrði 1 orðast svo: Virkjunin verði gerð fiskgeng með lagningu hliðarlækjar eða á annan fullnægjandi hátt í samráði við Veiðimálastjóra.

Við bætist 4. skilyrði: Framkvæmdaraðili skal vakta og fylgjast með breytingum á strandlínunni í samráði við Náttúrufræðistofnun Íslands eftir að virkjunarframkvæmdir eru hafnar.