5. júlí 2005 Dómsmálaráðuneytið

Almennar upplýsingar um bótagreiðslur úr ríkissjóði til þolenda afbrota

Hér er að finna almennar upplýsingar og leiðbeiningar um lög um bótagreiðslur úr ríkissjóði til þolenda afbrota. Markmið laganna er að styrkja stöðu brotaþola með þeim hætti að ríkissjóður greiði bætur fyrir líkamstjón og miska vegna tjóns sem hlýst af broti á almennum hegningarlögum, í samræmi við ákvæði laganna, svo og fyrir tjón á munum sem leiðir af slíku broti.

1. Almennt.

Markmið laganna er að styrkja stöðu brotaþola með þeim hætti að ríkissjóður greiði bætur fyrir líkamstjón og miska vegna tjóns sem hlýst af broti á almennum hegningarlögum, í samræmi við ákvæði laganna, svo og fyrir tjón á munum sem leiðir af slíku broti. Oft er tjónvaldur ekki fær um að greiða tjónþola þær bætur sem hann hefur verið dæmdur til að greiða. Tjónþolinn á þá lögvarða kröfu á hendur ríkissjóði til greiðslu bótanna þegar skilyrði til greiðslu þeirra samkvæmt lögunum eru að öðru leyti uppfyllt. Ef ríkissjóður greiðir bætur eignast hann rétt tjónþola gagnvart tjónvaldi sem nemur fjárhæð bótanna. Tjónvaldur er jafnan krafinn um endurgreiðslu þessarar fjárhæðar, ef honum er til að dreifa.

Ákvörðun um greiðslu bóta er tekin af sérstakri nefnd, bótanefnd. Nefndin ákveður hvort skilyrði bótagreiðslu séu til staðar og ákveður fjárhæð bóta. Þegar dómur hefur gengið um bótakröfuna er almennt miðað við að bætur verði greiddar í samræmi við niðurstöður hans.

Lesa má meira um lögin, markmið þeirra og efni í greinargerð (http://www.althingi.is/altext/118/s/0659.html) með frumvarpi til laganna.

Sjá umsókn um greiðslu ríkissjóðs á bótum til þolenda afbrota á vef sýslumanna.

2. Almenn skilyrði.

Almennt eru það skilyrði að brotið sé framið innan lögsögu íslenska ríkisins, það hafi verið kært til lögreglu og að tjónþoli hafi gert kröfu um greiðslu bóta úr hendi tjónvalds. Í sérstökum tilvikum er heimilt að greiða bætur fyrir tjón sem leiðir af broti sem framið var utan íslenska ríkisins, enda sé tjónþoli búsettur á Íslandi eða íslenskur ríkisborgari. Framkvæmdin hefur verið sú að þetta er ekki gert nema að því tilskildu að tjónvaldur sé einnig búsettur á Íslandi eða íslenskur ríkisborgari.

Ekki stendur það í vegi fyrir greiðslu bóta þótt ekki sé vitað hver tjónvaldur er, hann sé ósakhæfur eða finnist ekki, svo framarlega sem leitt hefur verið í ljós að um brot á hegningarlögum hafi verið að ræða.

Einstaklingur eignast eingöngu sjálfstæða lögvarða kröfu á hendur ríkissjóði vegna verknaðar, ef verknaðurinn fellur undir lýsingu laga nr. 69/1995 (http://www.althingi.is/lagas/nuna/1995069.html) um greiðslu ríkissjóðs á bótum til þolenda afbrota, á þeim tegundum tjónsatvika (4) sem ríkissjóði er ætlað að bæta. Þannig er t.d ekki nóg að reiðufé hafi tapast vegna afbrots heldur verður tjónið að vera í kjölfar eða samhliða líkamstjóni sem var afleiðing brots á á almennum hegningarlögum(http://www.althingi.is/lagas/nuna/1940019.html)

Einnig ber að hafa reglur um tímamörk (3) í huga, enda geta þær takmarkað rétt til bóta.

3. Tímamörk.

Meginreglan er sú að umsókn um bætur verður að berast til bótanefndar hjá innanríkisráðuneytinu innan tveggja ára frá því að brot var framið. Jafngilt er að senda umsókn til innanríkisráðuneytisins. Unnt er að senda inn umsókn þó að mál sé enn í rannsókn til þess að rjúfa ofangreindan tímafrest, en málið er ekki tekið til afgreiðslu bótanefndar fyrr en endanleg niðurstaða liggur fyrir hjá lögreglu, ákæruvaldi eða dómstólum. Afgreiðsla bótanefndar á umsóknum getur tekið nokkra mánuði, frá því tímamarki.

Ekki er hægt að koma að kröfu um bætur vegna brots sem framið hefur verið fyrir 1. janúar 1993.

4. Hvaða tjón er bótunum ætlað að bæta ?

4.1. Líkamstjón.

Ríkissjóður greiðir bætur vegna líkamstjóns eða andláts þegar tjónið leiðir af brotum á almennum hegningarlögum og þegar líkamstjón stafar af aðstoð við lögreglu vegna handtöku, borgaralegrar handtöku eða því að afstýrt er refsiverðri háttsemi. Með líkamstjóni er átt við tjón sem getur verið grundvöllur til bóta skv. I. kafla skaðabótalaga (http://www.althingi.is/lagas/130b/1993050.html) Undir þetta fellur atvinnutjón, sjúkrakostnaður og annað fjártjón sem af líkamstjóninu hlýst og bætur fyrir örorku, þ.e. varanlegan missi eða skerðingu á getu til að afla vinnutekna.

Undir líkamstjón falla einnig tvenns konar bætur vegna skerðingar hugrænna gæða sem fylgt geta líkamstjóni. Í fyrsta lagi bætur vegna varanlegs miska skv. 4. gr. skaðabótalaga (http://www.althingi.is/lagas/130b/1993050.html#G4), en við mat á varanlegum miska er litið til þess hversu mikil áhrif líkamstjónið muni hafa á líf og lífsgæði tjónþolans, til frambúðar. Í öðru lagi falla þjáningarbætur skv. 3. gr. skaðabótalaga (http://www.althingi.is/lagas/130b/1993050.html undir líkamstjón. Þjáningarbætur eru greiddar fyrir tímabilið frá því verknaður er framinn, þar til heilsufar tjónþola er orðið stöðugt.

4.1.1. Líkamstjón sem leiðir af brotum á almennum hegningarlögum.

Skilyrði: Að líkamstjónið leiði af broti á almennum hegningarlögum.

Ef tjónvaldur er ákærður í opinberu máli fyrir brot á almennum hegningarlögum er bótanefnd bundin af niðurstöðu dómsins. Ef tjónvaldur hefur hinsvegar ekki verið ákærður í opinberu máli eða dómur gengur ekki efnislega um mál hans af öðrum ástæðum, t.d. vísar bótakröfunni frá, metur bótanefnd sjálfstætt hvort um brot á almennum hegningalögum hafi verið að ræða. Bótanefnd metur þannig sjálfstætt hvort verknaðarlýsing viðkomandi hegningarlagaákvæðis, hlutlægt séð, er til staðar, svo og önnur refsiskilyrði.

4.1.2. Andlát sem leiðir af brotum á almennum hegningarlögum.

Skilyrði: Að andlát leiði af broti á almennum hegningarlögum

Verði afleiðing hins refsiverða verknaðar sú að brotaþoli andast skulu bætur greiddar vegna hæfilegs útfararkostnaðar og bætur vegna missis framfæranda. Skilyrðið um að brot skuli varða við almenn hegningarlög er samskonar og gildir um líkamstjón vegna brota á almennum hegningarlögum (4.2.1).

4.1.3. Líkamstjón sem stafar af aðstoð við lögreglu vegna handtöku, borgaralegrar handtöku eða því að afstýrt er refsiverðri háttsemi.

Í þessum undantekningartilvikum er ekki skilyrði að tjónið verði vegna brots á almennum hegningarlögum. Þessar undantekningar eru mjög matskenndar og ræðst það mjög af aðstæðum í hverju máli hvort þær geti talist eiga við. Það telst til undantekninga ef til greiðsluskyldu ríkissjóðs kemur af þessum ástæðum enda eru heimildir hins almenna borgara til afskipta af háttsemi annarra mjög takmarkaðar.

4.2. Bætur vegna miska.

Miskabætur hafa almennt verið skilgreindar sem bætur vegna tjóns sem er fólgið í skerðingu persónubundinna hugrænna gæða sem erfitt er að meta til fjár. Mælt er fyrir um það tjón sem hér fellur undir í 26. gr. skaðabótalaga (http://www.althingi.is/altext/116/s/0596.html) þ.e. ófjárhagslegt tjón vegna meingerðar gegn frelsi, persónu, friði eða æru. Lög um greiðslu ríkissjóðs á bótum til þolenda afbrota gera þó ekki ráð fyrir að miskabætur verði greiddar úr ríkissjóði þegar brot varðar eingöngu við XXV. kafla almennra hegningarlaga (http://www.althingi.is/lagas/nuna/1940019.html), sem fjallar um ærumeiðingar og brot gegn friðhelgi einkalífs, nema einhver tengsl við annað hegningarlagabrot, t.d kynferðisbrot, komi til.

4.3. Munatjón.

4.3.1. Tjón á fatnaði og öðrum persónulegum munum samhliða líkamstjóni.

Hér falla undir bætur vegna fataskemmda, brotinna eða týndra gleraugna, tapaðs eða skemmds armbandsúrs og skemmda á öðrum persónulegum munum sem tjónþoli hafði á sér þegar brotið átti sér stað. Sanna þarf tjónið með skýrum hætti.

4.3.2. Reiðufé sem tapast samhliða líkamstjóni.

Minni háttar reiðufé sem kann að hafa tapast, fæst bætt, ef sýnt er fram á tapið.

4.3.3. Munatjón vegna athafna einstaklings sem vistaður er á stofnun ríkisins vegna afbrots eða gegn vilja sínum.

Samkvæmt 4. gr. laganna greiðir ríkissjóður bætur vegna tjóns á munum sem einstaklingar valda með athöfnum sínum, sem eru í fangelsi, í haldi hjá lögreglu eða í gæsluvarðhaldi, nauðungarvistaðir á sjúkrahúsi eða á vistaður á unglingaheimili gegn vilja sínum. Þessir einstaklingar eru sviptir persónulegu frelsi sínu, og eru því í raun á ábyrgð viðkomandi stofnana þegar þeir dvelja utan stofnananna eða hafa strokið og valda munatjóni.

4.4. Annað – fylgikröfur.

Lögmannskostnaður. Samkvæmt gildandi lögum verður brotaþoli sjálfur að greiða kostnað við lögfræðiaðstoð sér til handa, óski hann eftir aðstoð vegna kæru, rannsókn eða meðferð opinbers máls. Ef tjónþola eru tildæmdar bætur í refsimáli á hendur tjónvaldi, tekur dómarinn yfirleitt afstöðu til þóknunar lögmanns hans.

Ekki er nauðsynlegt að fá lögmann til að leggja bótakröfu fyrir bótanefndina. Ef tjónþoli hefur hins vegar ráðið lögmann sér til aðstoðar getur bótanefndin ákveðið að auk skaðabóta skuli greiða lögmannskostnaðinn að nokkru eða öllu leyti.

Eftir uppkvaðningu dóms í máli í Hæstarétti í maí 2005, er ótvírætt að ríkissjóður skal greiða vexti og dráttarvexti af tildæmdum höfuðstóli, en fram til þess tíma hafði bótanefndin ekki fallist á greiðslu dráttarvaxta. (Sjá dóm Hæstaréttar Íslands, uppkv. 12. maí 2005, í máli nr. 494/2004 http://www.haestirettur.is/domar?nr=3392 ). Þrátt fyrir vaxtakröfu getur greiðsluskylda ríkissjóðs ekki farið fram úr hámarki bóta fyrir viðkomandi tjón.

4.4.1 Hvað er bótunum ekki ætlað að bæta?

Almennt fjártjón skal ekki bætt samkvæmt lögunum. Þannig verða t.d. ekki greiddar bætur fyrir tjón sem er afleiðing þjófnaðar, fjárdráttar, fjársvika eða annarra sambærilegra brota.

Stjórnvöld og opinberar stofnanir eiga ekki rétt á bótum og ekki einstaklingar þegar hvorki tjónvaldur né tjónþoli hafa nein sérstök tengsl við Ísland eða eru hér staddir um stundarsakir, t.d. sem ferðamenn

5. Fjárhæð bótakröfu.

5.1. Almennt.

Hafi dómur gengið um kröfuna þá er fjárhæð bótakröfunnar ákveðin í samræmi við dómsorð hans, að teknu tilliti til hámarks (5.2) og lágmarks (5.3) bóta sem greiddar eru af ríkissjóði. Þó verður að gera þann fyrirvara að mál geta þróast þannig að endanlegt tjón tjónþola er ekki að fullu ljóst við meðferð málsins fyrir dómi. Þá er hægt að krefjast bóta fyrir slíkt tjón þrátt fyrir að þess hafi ekki verið getið í dómsorði. Þessa undantekningu ber þó að skilja þröngt. Hafi verið mögulegt að gera endanlega kröfu í dómsmálinu, en það hafi verið látið hjá líða, þá er of seint að koma henni að þegar dómur er fallinn í málinu. . Það sem einna helst kemur til greina að bæta við eftir að dómur hefur fallið eru kröfur vegna varanlegs líkamstjóns (4.2) eða varanlegs miska (4.4), enda getur verið erfitt að meta slíkt tjón fyrr en nokkuð er liðið frá tjónsatvikinu, jafnvel nokkur ár.

Hafi ekki gengið dómur um kröfuna er fjárhæð bótanna háð mati bótanefndarinnar. Við mat sitt styðst bótanefndin við almennar reglur skaðabótaréttar, þar á meðal við reglur um lækkun eða niðurfellingu bóta vegna eigin sakar eða áhættu tjónþola.

Frá fjárhæð bótakröfu þarf að draga greiðslur sem tjónþoli hefur fengið eða samið um að fá greiddar frá tjónvaldi, greiðslur sem falla undir almannatryggingar, laun í veikindum, lífeyrisgreiðslur eða vátryggingabætur. Sama gildir um aðra fjárhagsaðstoð sem tjónþoli hefur fengið eða á rétt á vegna tjónsins.

5.2. Hámark.

Fyrir hvern einstakan verknað er greiðsluskylda ríkissjóðs takmörkuð við eftirtaldar fjárhæðir, að vöxtum meðtöldum:

Fyrir tjón á munum skulu ekki greiddar hærri bætur en 250.000 kr.
Fyrir líkamstjón skulu ekki greiddar hærri bætur en 2.500.000 kr.
Fyrir miska skulu ekki greiddar hærri bætur en 600.000 kr.
Fyrir missi framfæranda skulu ekki greiddar hærri bætur en 2.500.000 kr.

Það skal sérstaklega tekið fram að mögulegt er að fá greiddar bætur vegna fleiri en eins liðar af ofangreindum liðum vegna sama verknaðar og gildir þá hámarksfjárhæðin aðeins fyrir hvern kröfulið fyrir sig.

5.3. Lágmark.

Greiðsluskylda ríkissjóðs á bótum stofnast ekki, vegna einstaks verknaðar, nema höfuðstóll kröfu nemi 400.000 krónum eða hærri fjárhæð, vegna brota sem framin voru eftir 1. júlí 2009. Vegna brota sem framin voru fyrir þann tíma er þessi upphæð 100.000 krónur.

6. Hvað þarf að koma fram í umsókn ?

Umsókn skal vera skrifleg og helst vélrituð eða prentuð úr tölvu. Til hægðarauka má nota eyðublað sem hefur verið hannað í þessum tilgangi, og er það að finna hér á heimasíðunni. Í umsókninni þarf eftirfarandi að koma fram:

Nafn, heimilisfang og kennitala tjónþola.
Tilgreining á fulltrúa tjónþola ef tjónþoli rekur mál sitt ekki sjálfur fyrir nefndinni
Sem nákvæmust tilgreining á því hvar og hvenær tjónsatvikið átti sér stað
Sem nákvæmust tilgreining á því hvar og hvenær tjónsatvikið var kært til lögreglu
Tilgreining og sundurliðun kröfunnar:
1. Höfuðstóll heildarkröfunnar.
2. Sundurliðun eftir tegund tjóns (4).
3. Ef kröfuliður vegna einnar tegundar tjóns samanstendur af mörgum liðum getur verið ástæða til að sundurliða hann sérstaklega.
4. Dæmi:
  1. Þjáningabætur í 30 daga 29.400
  2. Munatjón 48.000,
    þar af:
    1. Úlpa 14.000
    2. Reiðufé 25.000
    3. Buxur 9.000
  3. Varanlegur miski 279.419
  4. Lögmannsþóknun 53.590
  5. Kostnaður v. matsgerðar 48.890
  6. Vextir af liðum 1- 3 47.038
    Samtals: 506.337
Hvort dómur hafi fallið um kröfuna, og ef ekki, hverjar ástæður þess eru.
Hvort tjónþoli hafi fengið einhvern hluta kröfunnar greiddan frá tjónvaldi eða öðrum, og þá hversu mikið.
Umsóknin þarf að vera undirrituð af tjónþola eða fulltrúa hans og dagsett.

7. Hvaða gögn þurfa að fylgja umsókn ?

Það ræðst nær alfarið af eðli tjónsins hvaða gögn þurfa að fylgja umsókn. Allir kröfuliðir þurfa að vera nægilega studdir gögnum Ef um líkamstjón er að ræða getur þurft að skila áverkavottorði og öðrum læknisvottorðum, læknisfræðilegum matsgerðum ef t.d um langvarandi eða varanlegt líkamstjón er að ræða og reikningum vegna útlagðs kostnaðar, t.d. vegna komu á slysadeild. Ef um miskabótakröfu er að ræða er það fyrst og fremst matsgerðir sem getur þurft að leggja fram. Varðandi munatjón eru það kvittanir eða matsgerðir sem bera með sér verðmæti muna. Ef dómur hefur fallið um kröfuna getur verið nægilegt að leggja fram afrit af honum. Alltaf er nauðsynlegt að leggja fram afrit lögregluskýrslu.

Almennt er gert ráð fyrir að málsmeðferð fyrir bótanefnd sé skrifleg og byggist fyrst og fremst á þeim gögnum sem tjónþoli leggur fram með umsókn. Bótanefndin getur þó aflað frekari upplýsinga frá tjónþola, tjónvaldi og öðrum og kallað þá fyrir sig til að gefa skýringar, t.d er miðað er við að bótanefnd gefi tjónvaldi kost á andmælum í samræmi við ákvæði stjórnsýslulaga. Bótanefnd getur einnig óskað eftir því við tjónþola að hann gangist undir rannsókn hjá lækni og að nefndinni sé heimilt að fá afrit úr sjúkraskrá tjónþola. Hafni tjónþoli slíkri beiðni getur það leitt til þess að beiðni hans um greiðslu bóta verði hafnað. Í tilvikum þegar refsimál er ekki höfðað getur í undantekningartilvikum verið nauðsynlegt að teknar séu skýrslur af vitnum fyrir dómi samkvæmt XII. kafla laga um meðferð einkamála. (http://www.althingi.is/lagas/nuna/1991091.html).

8. Hvert á að senda umsókn?

Umsókn skal senda til Bótanefndar, Gránugötu 6, 580 Siglufirði.

Netfang: [email protected]

9. Hver er ferill bótakrafna ?

Mál er kært til lögreglu

Brotaþoli eða fulltrúi hans óskar eftir gögnum frá lögreglu, þ.e.a.s. lögregluskýrslum, áverkavottorði ef um líkamsárás er að ræða og öðrum gögnum.
Brotaþoli eða fulltrúi hans safnar saman gögnum málsins, t.d. rannsóknargögnum frá lögreglu, kvittunum vegna kostnaðar sem brotaþoli hefur þurft að greiða vegna tjónsins, m.a. kvittunum vegna kostnaðar við komu á slysadeild, skemmda á fatnaði og staðfestingu vinnuveitanda ef brotaþoli var frá vinnu, ef um líkamsárás er að ræða. Einnig kvittun vegna viðgerða, þ.á.m. tannviðgerða og/eða kostnaðarmat ef um eignatjón er að ræða.
Brotaþoli eða fulltrúi hans útbýr bótakröfu málsins ásamt dráttarvöxtum, sem byggjast á útlögðum kostnaði, þjáningarbótum, miskabótum o.fl.
Bótakrafan send lögreglu og birt sakborningi áður en ákæra er gefin út. Ákæruvaldið rekur málið fyrir dómstólum og hefur forræði á málinu en bótakröfunni verður þó ekki breytt án heimildar tjónþola.
Brotaþoli eða fulltrúi hans sendir hugsanlega bótanefnd umsókn um greiðslu á bótum, þótt dómur sé ekki fallinn, t.d. ef rjúfa þarf tveggja ára fyrningarfrestinn.
Beðið eftir dómi héraðsdóms vegna málsins og ákvarðast framhald málsins af niðurstöðu hans
1. Ef dómur fellur um bótafjárhæð sendir brotaþoli eða fulltrúi hans afrit dómsins til bótanefndarinnar og brotaþoli fær þá eftir atvikum greiðslu úr ríkissjóði.
2. Ef sýknað er í málinu getur verið unnt að fara í almennt skaðabótamál.
3. Þó ber að athuga að bótakrafan getur náð fram að ganga þó svo að ekki sé höfðað refsimál vegna þess verknaðar er tjóninu olli, t.d ef ekki er vitað hver tjónvaldur er, hann er ósakhæfur eða hann finnst ekki. Þá er ekki óalgengt að bótakröfu sé vísað frá dómi, t.d. þegar tjónvaldur hlýtur skilorðsbundinn dóm eða bótaþátturinn er talinn tefja fyrir meðferð refsimálsins.