Ný lög um Stjórnarráð Íslands
Alþingi hefur samþykkt frumvarp forsætisráðherra sem felur í sér heildarendurskoðun laga um Stjórnarráð Íslands.
Með lögunum er lagður nýr grunnur að þeirri umbótavinnu og endurreisn innan stjórnsýslunar sem staðið hefur yfir allt frá hruni efnahagskerfisins haustið 2008. Breytingar sem í lögunum felast taka m.a. mið af þeirri þungu ádeilu sem stjórnsýsla ráðuneyta og stofnana á sviði efnahagsmála mátti sæta í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis. Í þeirri skýrslu og skýrslu þingmannanefndar er fjallaði um starf rannsóknarnefndar Alþingis kom fram skýrt ákall um að lög um Stjórnarráð Íslands yrðu endurskoðuð. Eru ákvæði hinna nýju laga m.a. byggð á tillögum sem þar komu fram. Jafnframt byggja lögin að hluta til á tillögum starfshóps sem forsætisráðherra skipaði um viðbrögð við skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis og loks eru lagðar til grundvallar tillögur nefndar um endurskoðun á lögum um Stjórnarráð Íslands sem birtar voru í skýrslunni „Samhent stjórnsýsla“ sem gefin var út í desember 2010. Breytingarnar sem felast í lögunum byggja þannig á ítarlegri umfjöllun og mikilli undirbúningsvinnu fjölmargra aðila. Breytingarnar marka ákveðin þáttaskil í sögu Stjórnarráðs Íslands en fyrri tilraunir til heildarendurskoðunar á eldri lögum sem sett voru árið 1969 hafa ekki náð fram að ganga.
„Ég fagna þeim merku tímamótum, sem samþykkt nýrra laga um Stjórnarráð Íslands sannarlega eru, bæði sem mikilvægur þáttur í endurreisnarferli stjórnsýslunnar eftir hrun og ekki síður í nútímavæðingu og endurbótum á Stjórnarráðinu, sem burðarás í stjórnsýslunni hér á landi. Með lögunum er lagður grunnur að einhverjum umfangsmestu breytingum á Stjórnarráði Íslands sem ráðist hefur verið í og færi ég þeim fjölmörgu einstaklingum sem lagt hafa málinu lið á liðnum mánuðum og árum mínar bestu þakkir. Framundan eru spennandi tímar í Stjórnarráði Íslands við að fylgja nýju lögunum eftir með breyttum vinnubrögðum og betri stjórnsýslu,“ sagði Jóhanna Sigurðardóttir, forsætisráðherra, þegar lögin höfðu hlotið samþykki á Alþingi.
Helstu breytingar sem felast í lögunum eru eftirfarandi:
Undirstrikað er að ráðherrar sækja umboð sitt til Alþingis í samræmi við þingræðisregluna sem er grundvallarregla í stjórnskipun landsins.
Verulega er aukið svigrúm stjórnvalda til að ákveða hvaða ráðuneyti skuli starfrækt á hverjum tíma. Mælt er fyrir um að ákvörðun um fjölda ráðuneyta og heiti þeirra skuli ákveðin með forsetaúrskurði, sbr. 15. gr. stjórnarskrárinnar, samkvæmt tillögu forsætisráðherra. Áður en breytingar eru gerðar á ráðuneytisskipan verður þó skylt að bera fyrirhugaða ákvörðun undir Alþingi í formi þingsályktunartillögu sem skal tekin til umræðu og afgreiðslu áður en forsetaúrskurður er gefinn út. Með breytingunni er skerpt á skilum á milli framkvæmdavalds og löggjafarvalds og möguleikar stjórnvalda á hverjum tíma til að skipuleggja Stjórnarráðið þannig að það fái sem best sinnt skyldum sínum í samræmi við aðstæður og áherslur sem uppi eru á hverjum tíma auknir. Breytingin undirstrikar jafnframt að það er á ábyrgð stjórnvalda, en ekki Alþingis, að tryggja að skipulagslegir annmarkar hindri ekki að stjórnvöld geti, með sem skilvirkustum hætti, sinnt þeim verkefnum sem Alþingi hefur falið þeim með lögum og þannig gætt hagsmuna borgaranna. Er fyrirkomulagið með þessum breytingum fært nær því sem tíðkast í nágrannalöndum okkar þar sem þingræðisfyrirkomulag er við lýði svo sem í Danmörku, Svíþjóð og Noregi.
Heiti ráðherra og ráðuneyta í öðrum lögum fellt brott. Með breytingunni er undirstrikað, sem þó hefur ekki verið umdeilt, sbr. 15. gr. stjórnarskrárinnar, að ákvörðunarvald um það hvaða verkefni skuli heyra undir hvert ráðuneyti hvílir hjá stjórnvöldum en ekki löggjafarvaldinu. Sú löggjafarframkvæmd að tilgreina heiti ráðherra og ráðuneyta í einstökum lögum hefur hins vegar torveldað flutning stjórnarmálefna á milli ráðuneyta þar sem menn hafa jafnan talið nauðsynlegt að gæta þess að ekki skapaðist ósamræmi á milli stjórnvaldsfyrirmæla um skiptingu starfa á milli ráðherra og settra laga frá Alþingi. Með breytingunni ætti að vera tryggt að slíkt ósamræmi komi ekki upp og eykur það sveigjanleika og möguleika stjórnvalda til að bregðast við og haga verkaskiptingu á milli ráðuneyta með þeim hætti sem skynsamlegast þykir á hverjum tíma. Þó ber jafnan að gæta þess, svo sem sjálfsagt er, að eðlislík málefni séu ekki sundur slitin og er það áréttað í lögunum.
Sveigjanleiki í ráðherraskipan aukinn. Felld er brott sú regla að hvert ráðuneyti skuli lagt óskipt til eins og sama ráðherra sem felur í sér að heimilt verður að skipa ráðherra til að fara með tiltekna málaflokka innan ráðuneytis enda þótt ráðuneytið heyri að öðru leyti undir annan ráðherra. Eykur breytingin sveigjanleika við skipulagningu og verkaskiptingu innan Stjórnarráðsins sem og möguleika stjórnvalda til að skerpa áherslur á málaflokka sem ástæða eða nauðsyn er talin á að styrkja tímabundið eða varanlega eftir atvikum. Þessi breyting öðlast gildi 1. maí 2012.
Skylda ráðherra til samhæfingar þegar málefni og málefnasvið skarast fest í lög. Kveðið er á um skyldu ráðherra til að leitast við að samhæfa stefnu sína og aðgerðir þegar málefni og málefnasvið þeirra skarast.
Hlutverk og skylda forsætisráðherra til að hafa frumkvæði að samhæfingu starfa á milli ráðherra ef á þarf að halda fest í lög. Jafnframt er kveðið á um hlutverk forsætisráðherra og forsætisráðuneytisins í tengslum við gerð ýmissa leiðbeininga og setningu reglna til að samhæfa og samræma störf ráðuneyta.
Skilgreint er nánar hvaða málefni ráðherrum er skylt að bera upp í ríkisstjórn. Miðar breytingin að því að tryggja að öll mikilvæg stjórnarmálefni komi til umræðu í ríkisstjórn en á því var, eins og kunnugt er, misbrestur í aðdraganda efnahagshrunsins. Breytingarnar eru jafnframt liður í því að auka samhæfingu og samstarf milli ráðherra í ríkisstjórn.
Kveðið er á um störf og starfsemi ráðherranefnda. Það hefur sýnt sig frá árinu 2009 að slíkar formlegar ráðherranefndir geta gegnt mikilvægu samhæfingarhlutverki sér í lagi á þeim sviðum þar sem málefnasvið ráðuneyta skarast.
Skerpt á skyldu ráðuneyta til skráningar upplýsinga, m.a. á fundum ríkisstjórnar og ráðherranefnda, kveðið á um skráningu formlegra samskipta milli ráðuneyta og aðila utan þess auk þess sem mælt er fyrir um hljóðritun ríkisstjórnarfunda.
Stjórnunar- og eftirlitsheimildir ráðherra með undirstofnunum, sjálfstæðum stofnunum og eignum ríkisins eru lögfestar. Með breytingunum er óvissu eytt um það hvaða almennu stjórnunar- og eftirlitsheimildir og skyldur ráðherrar hafa gagnvart stofnunum á málefnasviði sínu. Eru ákvæði laganna um þetta efni byggð á áður ólögfestum meginreglum sem taldar hafa verið í gildi en reynslan hefur sýnt, m.a. í aðdraganda efnahagshrunsins, að þörf er á því að orða í lögum til að auka skilning og vitund ráðherra, ráðuneyta og stofnana um inntak þeirra.
Skylda til að fela hæfnisnefndum að meta hæfni umsækjanda um æðstu stöður innan Stjórnarráðsins er fest í lög. Með breytingunni er leitast við að tryggja að til starfa innan Stjórnarráðsins veljist ávallt þeir einstaklingar sem hæfastir eru taldir meðal umsækjenda og að fyrirbyggja að ómálefnaleg sjónarmið hafi áhrif við skipun í þessi mikilvægu embætti.
Skylda starfsmanna ráðuneyta til að veita ráðherra réttar upplýsingar og faglega ráðgjöf er lögfest. Með breytingunni er áréttuð sú mikilvæga skylda starfsmanna, í samræmi við stöðu þeirra og hlutverk innan ráðuneytis, að miðla til ráðherra réttum og faglegum upplýsingum þannig að þeir geti með fullnægjandi hætti sinnt lögbundnu hlutverki sínu og stefnumótun.
Sveigjanleiki í starfsmannahaldi aukinn. Í lögunum eru ráðherrum veittar auknar heimildir til að flytja starfsmenn á milli ráðuneyta vegna tímabundinna verkefna og varanlega eftir atvikum t.d. þegar stjórnarmálefni eru flutt á milli ráðuneyta eða áherslur í starfsemi Stjórnarráðsins eða tímabundin verkefni krefjast þess. Er það m.a. gert til þess að tryggja sveigjanleika þegar upp koma flókin og umfangsmikil verkefni þannig að færustu sérfræðingar komi á hverjum tíma að úrlausn mála
Pólitísk stefnumótun í ráðuneytum er efld með auknum heimildum ráðherra til að ráða til starfa í ráðuneytum sínum aðstoðarmenn sem gegna störfum svo lengi sem ráðherra ákveður en þó ekki lengur en ráðherrann sjálfur. Samkvæmt lögunum verður hverjum ráðherra heimilt að ráða allt að tvo aðstoðarmenn til starfa í ráðuneyti sínu í stað eins áður. Auk þess getur ríkisstjórnin ákveðið að fjölga aðstoðarmönnum um þrjá til viðbótar ef þörf krefur. Miðar breytingin jafnframt að því að aðskilja betur en verið hefur hið pólitíska starf ráðherra og hina óháðu stjórnsýslu ráðuneyta.
Forsætisráðherra er falið að móta málstefnu fyrir Stjórnarráðið. Samkvæmt lögunum skal forsætisráðherra í samráði við Íslenska málnefnd móta málstefnu fyrir Stjórnarráðið þar sem m.a. komi fram sú meginregla að gögn ráðuneyta skuli liggja fyrir á íslensku og reglur um notkun íslenskt táknmáls og íslensks punktaleturs í gögnum og starfsemi Stjórnarráðsins.