Úttekt á ábúðarjörðum í ríkiseigu

Gildi ábúðarjarða fyrir þjóðarhag virðist lítið og auðveldar ekki ungum bændum að hefja búskap á ríkisjörðum. Ríkið ætti að eiga áfram jarðir þar sem landbúnaður eða byggð eiga í vök að verjast eða almannahagsmunir eru að veði, en selja aðrar þegar þær losna úr ábúð eða markaðsaðstæður leyfa. Þetta kemur fram í nýrri úttekt Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands á ábúðarkerfinu, sem unnin var að beiðni fjármála- og efnahagsráðuneytisins.

Ráðuneytið óskaði í fyrra eftir því að úttektin yrði unnin svo hægt væri að leggja mat á kosti og galla þess að setja ríkisjarðir í ábúð við endurmat á stefnu ríkisins á sviði jarðarmála. Núverandi ábúðarkerfi byggir áralangri framkvæmd á þeim skyldum og kvöðum sem koma fram í ábúðar- og jarðalögum. Þá hafa hagsmunaaðilar óskað eftir því að ábúðarkerfið verði skoðað svo stuðla megi að markvissari nýtingu jarða í eigu ríkisins í þágu landbúnaðar. 

Helstu niðurstöður úttektar Hagfræðistofnunar eru eftirfarandi:

• 115 ábúðarjarðir eru í ríkiseigu.
• Ábúðarjarðir ríkisins eru um 3% af lögbýlum á Íslandi en um 9% af jörðum á Austurlandi.
•  Gildi ábúðarjarða fyrir þjóðarhag virðist vera lítið.
• Ábúðarkerfið auðveldar ekki ungum bændum að hefja búskap á ríkisjörðum. 
• Meðalaldur ábúðarbænda á ríkisjörðum er talsvert hár en aðeins um 20 einstaklingar af 115 eru innan við fimmtugt.
• Ábúendur á ríkisjörðum hafa aðeins um þriðjung tekna sinna af landbúnaði en tveir þriðju tekna eiga sér aðrar rætur.
• Eiginlegur búskapur virðist aðeins stundaður á ríflega 60% jarðanna og er þar aðallega um sauðfjárrækt að ræða.
•  Heildarleigutekjur ríkisins af ábúðarjörðum eru litlar og standa ekki undir ávöxtun ríkisins af þessum eignum né nauðsynlegum rekstrarkostnaði kerfisins.
• Endurgjaldlaus sauðfjár- og mjólkurkvóti fylgir mörgum ábúðarjörðum sem gefur samkeppnisforskot gagnvart öðrum bændum.
• Núverandi ábúðarkerfi felur í sér fjárhagslega áhættu fyrir ríkissjóð vegna skyldu ríkisins til endurkaupa á fasteignum ábúanda við ábúðarlok og veðleyfa í jörðum vegna framkvæmda ábúandans á ábúðartíma.

Hagfræðistofnun leggur til að þær ábúðarjarðir sem áfram verða í ríkiseigu verði leigðar út til tiltekins árafjölda með breyttu fyrirkomulagi. Þar ætti m.a. að horfa til þess að yngri bændur sem ekki reki bú annars staðar njóti forgangs til að styðja við nýliðun í greininni.

Úttekt Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands: Ábúðarjarðir í ríkiseigu