Draumur þjóðar

Grein Lilju Alfreðsdóttur mennta- og menningarmálaráðherra sem birtist í Morgunblaðinu á sumardaginn fyrsta, 23. apríl 2020.

Dáið er allt án drauma. Fjölnismaðurinn Tómas Sæmundsson segir í bréfi til Jónasar vinar síns Hallgrímssonar 1. október 1828 um heimsóknir sínar í leikhús Kaupmannahafnar: „Ég tek ekki það fríða sjónleikahús og allar þessar fögru útsjónir — gullna sali, skóga, sjó, sól og tungl, skruggur og eldingar og alt það sem konstin hefur getað upp fundið til jafns við ... Bessastaðasvefnloftið á meðal ykkar.“ Þar höfðu þeir félagar sett saman leiksýningar.

Draumur um sjónleikahús fyrir Íslendinga er samofinn fyrstu hugmyndum um sjálfstætt menningarstarf þjóðarinnar. Hann var hluti af endurreisn sjálfstæðishugsjóna rómantíkurinnar og það var Sigurður málari sem festi hana fyrstur á blað árið 1862. Í minnisblaði telur hann upp nokkur verkefni sem hrinda þurfi í framkvæmd; minnisvarða um Ingólf Arnarson, alþingishús, þjóðsafn eða forngripasafn, og leikhús. Í janúar 1873 segir hann á fundi í Kveldfélaginu: „Það þyrfti að byggja hús sem haldnar yrðu í comedíur“ og veltir upp raunhæfum möguleikum um rekstur þess. Það kom í hlut lærisveina hans að fylgja málinu eftir og fór þar fremstur Indriði Einarsson leikskáld, hagfræðingur og fjárhaldsstjóri Landsjóðs. Árið 1917 gaf Leikfélag Reykjavíkur ágóða af sýningu á Nýjársnótt Indriða fyrsta framlagið í Byggingarsjóð Þjóðleikhússins.

Pólitísk breiðfylking um byggingu leikhúss

Til að hrinda þessu mikla mannvirki, þessum draumi, í framkvæmd, þurfti pólitíska breiðfylkingu sem teygði sig yfir miðju stjórnmálanna: bandalag Jónasar Jónssonar frá Hriflu og Jakobs Möller, tengdasonar Indriða, dugði til að ná þeim þingstyrk svo lög um skemmtanaskatt, gjald á allar skemmtisamkomur landsmanna, böll og bíó, tóku gildi 1923 og skyldi hann renna til byggingar Þjóðleikhúss. Ungur arkitekt, Guðjón Samúelsson, birti 1924 hugmyndir sínar um háborg íslenskrar menningar á Skólavörðuholti og þar var gert ráð fyrir „samkomuhúsi“ og eru það fyrstu drög hans að Þjóðleikhúsbyggingunni sem tók að rísa fáeinum árum síðar við hlið Landsbókasafnsins við Hverfisgötu sem við köllum nú Þjóðmenningarhús.

Bærinn Traðarkot stóð einnig við Hverfisgötu. Mynd frá Ljósmyndasafni Reykjavíkur eftir Karl Christian Nielsen.

Bygging Þjóðleikhússins var fullveldistákn fátækrar þjóðar. Á klöppum Skuggahverfisins þar sem aumustu kot bæjarins stóðu hnípin reis hamrahöll, klædd glitrandi hrafntinnu sem skein í sólinni og þannig var húsið lengi fullbúið hið ytra en hið innra tómt gímald. Kreppan lamaði framkvæmdaviljann. Stóð skelin óupphituð í tvo áratugi.

Sumardagurinn fyrsti markar táknrænt upphaf

Efnahagsuppgangurinn eftir seinni heimsstyrjöldina breytti efnahag þjóðarbúsins. Leiksvið þjóðarinnar voru víða, í bæjum og sveitum um allt land þar sem alþýða manna lék sér til ánægju og lífsfyllingar, og ekki síður í útvarpi allra landsmanna þar sem leikið efni var fyrirferðarmikið. En okkur vantaði Þjóðleikhús. Í stríðslok steig fram ný kynslóð sem sótti sér fullgilda menntun í sviðslistum til skóla á gömlum grunni í Lundúnum og Kaupmannahöfn og vestur um haf til yngri menntastofnanna; leikarar, dansarar, söngvarar, leikmyndasmiðir.

Salur Þjóðleikhússins. Mynd frá Ljósmyndasafni Reykjavíkur eftir Sigurhans Vigni.

Í ráðherratíð Eysteins Jónssonar 1948 voru samin sérlög um Þjóðleikhúsið og nú skyldi lokið við bygginguna. Draumurinn var að rætast. Þjóðleikhúsið var vígt sumardaginn fyrsta árið 1950 og var vandað við lokafrágang hússins sem best var á kosið. Auk aðalsalar hússins sem tók á sjöunda hundrað í sæti var í austurálmu tilraunasvið sem snemma var breytt í æfingarsal fyrir listdansara en þegar á fyrsta starfsári hússins var boðið upp á listdans og óperuflutning íslenskra listamanna. Þar var vagga listdansins og óperulistarinnar, þar birtust á sviði glæný samtímaverk, íslenskar frumsmíðar í bland við eldri verk, auk sígildra heimsbókmennta. Sinfónían átti þar skjól um hríð.

Listskógur sprottinn úr frjóum farvegi

Nú eru liðin 70 ár frá þessum merku tímamótum í menningu þjóðarinnar. Sprotar frá starfi listamanna Þjóðleikhússins hafa fest rætur víða; leiknar kvikmyndir, sjónvarpsverk, dans, brúðuleikhús, óperusýningar, ný og glæsileg leikhús nyrðra og hér fyrir sunnan. Í landinu starfa tugir sjálfstæðra sviðslistahópa. Á öllum stigum skólakerfisins er leikið og sýnt. Um allt land starfa félög áhugamanna fyrir leiksýningum í sinni sveit. Þjóðleikhúsið er kjölfestan í íslenskum sviðslistum, grunnurinn sem sviðsmenning okkar stendur á, svo kær sem hún er öllum landsmönnum, stórum og smáum, lærðum og leikum. Engin þjóð austan hafs og vestan sækir leikhús jafn oft og við Íslendingar. Við höfum átt vaska sveit sviðslistamanna, þjóðkunna menn, konur og karla, sem hafa veitt okkur óblandna ánægju í þessi sjötíu ár. Um þessar mundir sjáum við okkar fólk í erlendum verkefnum á hvíta tjaldinu og í sjónvarpsmiðlum streyma til heimsins okkar leiknu sögur.

Menning þarf andlega og veraldlega ræktun

Þjóðleikhúsbyggingin hefur þróast og breyst með tímanum, rétt eins og hið listræna starf sem fylgir kröfunni um stöðuga nýja ferska sýn á mannlífið og örlög okkar, skömm okkar og sigra. Hinn langi byggingartími heimtaði viðhald sem oft var vanrækt og kom loks að því á níunda áratug síðustu aldar að ráðist var í umfangsmiklar endurbætur. Ytra byrði Þjóðleikhússins var lagað og verulegar breytingar gerðar á almenningsrýmum og aðalsal hússins. Byggingin krefst stöðugs viðhalds, bæði í innréttingum og tækjabúnaði. Útihús Þjóðleikhússins eru nú skrifstofuaðstaða og tveir litlir sýningarsalir í níutíu ára gömlu íþróttahúsi, nær aldar gömul bygging hæstaréttar er líka nýtt, í gamla kolakjallaranum er nú lítið leiksvið. Engin þessara rýma voru hugsuð til leiksýninga. Endurbyggingu Þjóðleikhússins sem hafin var 1990 er ekki lokið. Ítarlegar áætlanir voru unnar og birtar 2006 um endurbætur, breytingar og viðbyggingu við Þjóðleikhúsið.

Því hef ég á þessum tímamótum óskað eftir að fram fari á endurskoðun á þeim áætlunum sem unnar voru 2006. Markmiðið er að móta nýjar tillögur um viðbyggingu við Þjóðleikhúsið til að svara kalli nýrrar aldar og búa sviðslistamönnum og gestum leikhússins bætta aðstöðu til framtíðar.

Erindi lista og menningar aldrei brýnna

Enginn veit hvað átt hefur fyrr en misst hefur. Um þessar mundir komum við ekki saman til að fagna afmælinu, því Þjóðleikhúsið og aðrir samkomustaðir þar sem við höfum mæst og glaðst, fagnað og syrgt, eru lokaðir. Starfsfólk Þjóðleikhússins hefur eins og margir aðrir listamenn stytt okkur stundir og biðina eftir því að mannlíf okkar verði eins og áður eftir öðrum leiðum. Sá tími er nærri þó okkur þyki biðin löng. Maður er manns gaman og sú stund rennur upp að við getum aftur komið saman í Þjóðleikhúsinu okkar og séð í sviphendingu list sviðsins, þennan einstaka fund við okkur sjálf sem við njótum öll saman í myrkum sal leikhússins sem lýsir upp sálina og gleður sinnið.

Ég óska okkur öllum til hamingju með Þjóðleikhúsið okkar. Megum við um ókomna framtíð njóta listarinnar í því húsi.