Sjálfbær þróun í íslensku samfélagi

Vinna er hafin við að efla rannsóknir vegna mats á ástandi lands, m.a. í tengslum við viðstræna vottun búfjárframleiðslu. Nokkuð er langt í land á þessu sviði, m.a. vegna manneklu og fjárskorts. Fjórir nemendur eru að hefja framhaldsnám á þessu sviði m.a. vegna hvatningar og tilstyrks RALA og Landgræðslunnar.

• Fræðsla til landnotenda og annarra þeirra sem haft geta áhrif á ástand lands verði efld. Fræðslustarfið miði m.a. að því að auka skilning þeirra á sameiginlegri ábyrgð og veita þekkingu á leiðum til að vernda og bæta vistkerfi landsins.

Haldin hafa verið nokkur námskeið á vegum Landgræðslunnar og fleiri aðila og gefið út nokkuð af fræðsluefni þar að lútandi. Endurskipuleggja þarf núverandi fræðslukerfi og endurmenntun.





• Gerðar verði tilraunir með að loka framræsluskurðum sem ekki eru nýttir. Gerð verði úttekt á lífríki í votlendi hér á landi og reynt að meta áhrif þess á vatnsbúskap og lífkeðju í ám og vötnum. Settar verði skýrar og strangar reglur um nýja framræslu og krafist umhverfis- og hagkvæmnismats í hvert sinn sem framræsla er fyrirhuguð.

Á vegum landbúnaðar- og umhverfisráðuneytisins er starfandi nefnd sem hefur það verkefni að gera tilraunir með endurheimt votlendis. Þegar hafa svæði veriðendurheimt með lokun framræsluskurða og einnig endurheimtar tjarnir sem ræstar hafa verið fram. Í undirbúningi eru 3 verkefni, m.a. lokun skurða í Loðmundarfirði. Þá hefur í fyrsta skipti fengist viðurkennt að þeir aðilar sem ræsa fram votlendi endurheimti annað á móti.
Skógrækt ríkisins hefur lagt fram skýra stefnu um meðferð votlendis í tengslum við skógrækt. Þar kemur fram að ekki skuli ræsa fram flestar gerðir votlendis til skógræktar og að einungis sé réttlætanlegt að lækka grunnvatnsstöðu í þurrari gerðum mýra og mýrarjöðrum (þau svæði sem eru líkleg til að breytast í skóglendi hvort eð er við friðun) og þá aðeins að vandlega athuguðu máli. Stefna þessi er bindandi fyrir S.r. og leiðbeinandi fyrir aðra.

• Settar verði reglur um notkun á innfluttum tegundum. Þar verði tilgreint við hvaða aðstæður notkun þeirra eigi við og metnar afleiðingar þess að dreifa þeim á svæðum þar sem þær teljast ekki eiga heima. Eiginleikar innfluttra tegunda og tegunda sem til stendur að flytja inn verði rannsakaðar með tilliti til dreifingarleiða, dreifingarhraða, samkeppnishæfni og aðlögunar að íslenskum lífsskilyrðum. Innfluttum tegundum verði ekki dreift til notenda fyrr en lagt hefur verið mat á hugsanlegan skaða sem leitt gæti af dreifingu viðkomandi tegundar. Tryggt verði að slíkur innflutningur leiði ekki til þess að sjúkdómar eða meindýr berist til landsins.

Nefnd er að ljúka störfum sem átti að semja reglugerð er lýtur að þessu málefni. Skógrækt ríkisins hefur eftirlit með og heldur skrá yfir öllu því trjáfræi sem flutt er til landsins. Skógrækt ríkisins fylgist einnig með afdrifum erlendra trjátegunda og heldur skrá yfir þau tilfelli þar sem þekkt er að þær hafi fjölgað sér.

• Unnar verði skýrar leiðbeiningar um meðferð búfjáráburðar, haughús og frárennsli frá verksmiðjubúum.

Nokkuð er um að búfjáráburði, sérstaklega frá verksmiðjubúum sé veitt í læki, ár og sjó auk þess sem hann er urðaður. Búfjáráburður er frábær til uppgræðslu en það er kostnaðarsamt að dreifa honum. Mikið þróunarstarf er óunnið varðandi ódýra tækni við dreifingu og nýtingu búfjáráburðar. Brýnt er að herða og framfylgja reglugerðum um förgun búfjáráburðar
Nefnd hefur unnið að þessum málum og í henni hefur verið fulltrúi frá Bændasamtökum Íslands. Brýnt er að semja reglur og leiðbeiningar um þessi efni, sérstaklega m.t.t. verksmiðjubúa.

• Stuðlað verði að skynsamlegri nýtingu búfjáráburðar, bæði sem áburðar á ræktað land og ekki síður á óræktað land. Öll búvöruframleiðsla hafi nægjanlegt landrými til að taka við búfjáráburði og koma honum inn í eðlilega hringrás náttúrunnar.

Ráðunautar Bændasamtaka Íslands og búnaðarsambanda hafa ætíð leiðbeint um þessi efni. Á seinni árum hefur áhersla verið lögð á hagkvæma nýtingu búfjáráburðar vegna lífrænnar ræktunar. Í IV. viðauka við reglugerð um vistvæna landbúnaðarframleiðslu nr. 504/1998 sem fjallar um egg varphænsna í lausagöngu er framleiðendum slíkra afurða gert skylt að nýta allt hænsnadritfrá búinu til áburðar eða uppgræðslu. Hér er um nýmæli að ræða sem hafa mætti til fyrirmyndar við reglugerðarsmíð.

• Stofnað verði til alþjóðlegs samstarfs um rannsóknir og þróun á sviði jarðvegs- og gróðurverndar. Starfið beinist að því að efla rannsóknir og miðla til þróunarlanda reynslu og tækni á sviði landgræðslu, jarðvegs- og gróðurverndar, beitarstjórnunar, landnýtingar og fræðslu, m.a. með vísindalegri og tæknilegri ráðgjöf og þjálfun sérfræðinga frá þróunarlöndum.

Alþjóðlegt samstarf um rannsóknir og þróun á sviði jarðvegs og gróðurverndar hefur aukist ekki síst í kjölfar CO2 samninga. Slíkt samstarf hefur verið takmarkað. Ráðstefna um stöðvun eyðimerkurmyndunar í sept. }97 var upphaf af víðtækara samstarfi á þessu sviði. Sérfræðingar RALA og Landgræðslunnar taka þátt í alþjóðlegu starfi á þessu sviði.
Með vaxandi mannauði og viðurkenningu stjórnvalda á því sem gert hefur verið verður þessi þáttur trúlega efldur. Rætt hefur verið um að koma á laggirnar alþjóðastofnun hér á landi er verði leiðandi á þessu sviði þ.e. hvað varðar öflun og miðlun á þekkingu hér heima og erlendis. Við höfum mikla reynslu og þekkingu að miðla í uppgræðslu og framkvæmdum við endurheimt landgæða.

• Veittir verði styrkir til þróunar afurða úr sláturúrgangi.

Verið er að stofna verksmiðju til að vinna afurðir úr sláturúrgangi á Suðurlandi og slík vinnsla fer fram í kjötmjölsverksmiðjunni í Borgarnesi. Fyrirhugað er að hún verði staðsett í Hveragerði og notuð jarðgufa við framleiðlsuna sem mun vera í fyrsta sinn sem slíkt er gert í heiminum. Stefnt er að því að verksmiðjan taki til starfa á komandi hausti.

• Allar fiskeldisstöðvar og verksmiðjubú hafi rot- og setþrær sem tryggi sem minnsta hættu fyrir umhverfið. Kannaðar verði leiðir til að auka nýtingu á lífrænum úrgangi í áburð og fóður.

Setja þarf reglur um meðferð og nýtingu lífræns úrgangs frá slíkum búum. Skortur á lífrænum áburði hamlar útbreiðslu lífrænna búskaparhátta hér á landi en þeir búskaparhættir ganga lengst í átt til sjálfbærrar þróunar. Því er nýting alls lífræns úrgangs til áburðargerðar mikið hagsmunamál og efla þarf rannsóknir á því sviði.

• Samræmdar verði reglur sem kveða á um fiskeldi annars vegar og nýtingu á náttúrulegum fiskistofnum hins vegar.

Með breytingu á lögum nr. 24, 17. apríl 1997 um lax- og silungsveiði í ám og vötnum er nú fiskrækt í ám og vötnum einungis heimil ef notaður er stofn úr viðkomandi veiðivatni. Einnig er hvers konar flutningur á laxfiskum úr náttúrulegu veiðivatni, hafbeitar- eða eldisstöð í annað náttúrulegt veiðivatn til stangveiði óheimill. Veiðimálastjóri getur þó veitt undanþágu frá þessum ákvæðum að fengnu sérstöku mati á áhrifum framkvæmdarinnar á lífríki veiðivatnsins og aðliggjandi veiðivatna.
Með aðstoð stjórnvalda náðist sá tímamóta árangur að allri netaveiði á laxi í sjó við Ísland hefur verið hætt.

5.3. SJÁVARÚTVEGSRÁ'UNEYTI'

• Sjávarútvegsráðuneytið setji fram fyrir hönd stjórnvalda nýtingarstefnu og aflareglur fyrir nýttar tegundir sem miði að ofangreindu markmiði um sjálfbæra nýtingu.

Mótun aflareglu fyrir þorskstofninn byggðri á forsendum líffræðilegs og efnahagslegs ávinnings og framkvæmd nýtingarstefnu í samræmi við hana sl. fjögur ár hefur gefið góða raun. Í þverfaglegum samstarfshópi um langtímanýtingu fiskistofna hefur í framhaldinu verið unnið að þróun slíkrar nýtingarstefnu í anda varúðarleiðar í fiskveiðum fyrir aðra mikilvægustu fiskstofnana. Nýtingarstefna fyrir loðnu og íslenska sumargotssíld hefur raunar um langt árabil verið í gildi og hefur reynst vel.

• Umhverfisvöktun á hafsvæðinu við landið verði aukin, svo og vöktun lífsferils helstu nytjastofna og fæðutegunda þeirra.

Hafrannsóknastofnunin hefur sl. þrjú ár verið þátttakandi í Norrænu verkefni sem lýtur að mengunarvöktun á grunnslóð. Í tengslum við skuldbindingar Íslands vegna OSPAR-samningsins hefur Hafrannsóknastofnunin séð um víðtæka sýnasöfnun á íslensku hafsvæði.

• Stefnt verði að því að hefja nýtingu á þeim sjávarspendýrum sem rannsóknir sýna að óhætt sé að nýta. Forsenda þess að Íslendingar séu aðilar að alþjóðasamstarfi um nýtingu auðlinda sjávar á að vera að vísindaleg þekking sé lögð til grundvallar.

Alþingi ályktaði þann 10. mars 1999 um að stefnt skuli að endurupptöku hvalveiða hér við land. Með framangreindri ályktun er grundvöllur treystur fyrir stjórnvöld til þess að vinna að framangreindu markmiði, þ.á m. að fá það fé til verksins sem þarf til þess að hrinda í framkvæmd þeirri stefnu. Ljóst er að barátta fyrir þessu markmiði kostar bæði fé og fyrirhöfn.
Ísland er aðili að Norður-Atlantshafssjávarspendýraráðinu, NAMMCO. Ályktanir stofnunarinnar um nýtingu sjávarspendýra eru byggðar á vísindalegum niðurstöðum vísindanefndar stofnunarinnar.

• Fiskileit á djúpslóð verði efld. Áhersla verði lögð á Reykjaneshrygg þar sem líklegast er að árangur náist. Samvinna stjórnvalda og útgerða er æskileg og til þarf að koma stuðningur og hvatning frá hinu opinbera. Upplýsingar um eðli og lögun botnsins er forsenda skynsamlegrar nýtingar tegunda á djúpslóð; þeirrar þekkingar þarf að afla með rannsóknum og aðgangi að fullkomnum kortum.

Farið hefur verið í leiðangra á Reykjaneshrygg á undanförnum árum með sérstakri áherslu á karfastofna vestan og suðvestan Íslands, innan og utan lögsögumarka. Gera má ráð fyrir að með tilkomu nýs rannsóknaskips í lok árs 1999 muni skapast nýir og auknir möguleikar til rannsókna á djúpslóð, bæði hvað snertir rannsóknir á lífríkinu og umhverfi þess (m.a. botni).

• Íslensk stjórnvöld leitist við að ná samkomulagi við grannríki um veiðar og skiptingu afla úr stofnum sem ganga á milli lögsögu ríkjanna eða á milli lögsögu einstakra ríkja og úthafsins.

Allt frá árinu 1989 hafa gilt samningar milli Íslands, Grænlands og Noregs um stjórn veiða úr sameiginlegum loðnustofni þessara landa.
Innan NEAFC er Ísland aðili að samkomulagi um stjórn veiða á úthafskarfaá Reykjaneshrygg og úr norsk-íslenskasíldarstofninum. Þegar skýrsla þessi er rituð er óvíst hvort íslensk stjórnvöld mótmæla formlega fyrirkomulagi um veiðar á makríl á samningssvæði NEAFC sem Íslendingar ásamt Rússum greiddu atkvæði gegn á fundi stofnunarinnar í janúar 1999. Viðkomandi samþykkt sem því hlaut aðeins fjögur atkvæði viðurkennir ekki að Ísland teljist til strandríkja. Innan stofnunarinnar er nú unnið að því að ná samkomulagi um stjórn kolmunna í Norðaustur-Atlantshafi. Samkomulag um þorskveiðar Íslendinga í Barentshafi er í burðarliðnum þegar þetta er ritað. Samningsdrög hafa legið fyrir um nokkurt skeið milli Íslands, Færeyja og Grænlands um stjórn á veiðum úr sameiginlegum grálúðu- og karfastofnum. Er vonast til að samningurinn verði undirritaður hið fyrsta. Enn liggur ekki fyrir samningur milli Íslands og Grænlands um rækjuveiðar á Dohrnbanka. Ísland hefur mótmælt sóknarstýringu NAFO á rækjuveiðum á Flæmingjagrunni en hins vegar sett íslenskum skipum einhliða kvóta á veiðarnar. Hefur svo verið frá því árið 1997.

• Áfram verði stefnt að bættri nýtingu sjávarafla, m.a. með því að minnka brottkast afla, bæta meðferð á afla í skipum og við vinnslu í landi og með því að vinna markaði fyrir vannýttar tegundir. Opinberir aðilar þurfa að stuðla að því að framhald verði á þeirri þróun með því að verja auknu fjármagni til rannsókna og þróunar á þessu sviði. Meðal annars þarf að kanna beitingu veiðarfæra og eiginleika þeirra með tilliti til bættrar meðferðar afla.

Leitast hefur verið við að minnka brottkast afla með ýmsum hætti. Má þar nefna aðgerðir sem miða fyrst og fremst að því að minnka líkurnar á því að óæskilegur aukaafli komi um borð, s.s. setningu reglna sem skylda notkun smáfiska- og seiðskilju eða leggglugga við tilteknar veiðar (sbr. næsta kafla hér á eftir), afmörkun friðunarsvæða fyrir ungfisk og bann við því að hefja veiðiferð nema viðkomandi skip hafi yfir að ráða aflaheimildum sem sem telja má líklegt að dugi fyrir afla í ferðinni.
Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins hefur unnið að fjölda verkefna og haldið námskeið er miða að bættri meðferð og nýtingu sjávarafla. Rétt er að geta þess að ekki gengu eftir markmið fyrri laga um fullvinnslu botnfiskafla um að komið skyldi að landi með allt slóg og annan úrgang enda hefur fjárhagslegur ávinningur verið fjarri því að vega upp á móti þeim kostnaði sem leggja þyrfti út í vegna breytinga á fiskiskipum sem nauðsynlegar hefðu verið.

• Kjörhæfni veiðarfæra verði aukin til að bæta nýtingu stofnanna og til að draga úr óæskilegum aukaafla. Kannaðir verða möguleikar á almennari notkun leggglugga, smáfiska- og seiðaskilju, notkun stærri króka með stórskornari beitu og öðrum veiðarfærabreytingum sem stuðla að aukinni kjörhæfni veiðarfæra.

Miklar framfarir hafa orðið á síðustu árum hvað varðar smáfiska- og seiðaskiljur. Legggluggarannsóknir benda almennt ekki til jafn góðs árangurs í að skilja smáfisk úr afla. Kostur legggluggans er hins vegar sá að unnt er að kom honum við í þeim tilvikum þegar ekki er unnt að koma við skiljunum. Netagerðaverkstæði og útgerðir fiskiskipa eru mikilvægir samstarfsaðilar Hafrannsóknastofnunarinnar í hinni öru þróun á þessu sviði. Samstarf við sjómenn er einnig þýðingarmikið svo og samráð á alþjóðavettvangi.
Framangreindur árangur hefur náðst þrátt fyrir að erfiðleikum hafi verið bundið að manna stöðu veiðarfærasérfræðings Hafrannsóknastofnunarinnar um nokkurt skeið enda hefur stofnunin leitast við að sinna rannsóknum um kjörhæfni veiðarfæra eftir bestu getu. Auglýst hefur verið eftir sérfræðingum á þessu sviði, jafnvel á erlendum vettvangi en framboð er lítið.
Sjávarútvegsráðuneytið hefur á síðustu árum með útgáfu reglugerða um verndun smáfisks við tog- og dragnótaveiðar áskilið notkun smáfiskaskilju eða leggglugga á stórum svæðum hér við land. Þá hefur notkun skilju verið áskilin á stórum svæðum við rækjuveiðar hér við land.

• Þekking á áhrifum veiðarfæra á lífríki sjávar og búsvæði verði aukin.

Hafnar eru rannsóknir og tilraunir varðandi hugsanleg áhrif veiðarfæra á lífríki sjávar og liggja fyrir áætlanir og áform um eflingu þessa starfs á komandi árum.

• Rannsóknir á samspili stofna ólíkra lífvera hafsins (fjölstofnarannsóknir) verði efldar til þess að auka þekkingu og skilning á lífríki hafsins og stuðla þannig að skynsamlegri nýtingu auðlinda þess.

Víðtækari áætlun Hafrannsóknastofnunarinnar um fjölstofnarannsóknir lauk í lok ársins 1996. Þessum rannsóknum er haldið áfram, þó í minna mæli en fyrr, m.a. með vöktun á einstökum þáttum sem endurspegla sviptingar í fæðuvefnum.

• Hugað verði að eflingu stofnmælinga botnfiska og kannað hvort æskilegt sé að efna til reglubundinna stofnmælinga á öðrum árstíma og svæðum en nú er gert. Með þessu móti mætti fylgjast með framvindu í fleiri stofnum botnlægra tegunda, s.s. grálúðu og karfa.

Skipulag stofnmælinga botnfiska í mars hefur verið endurskoðað svo fjárveitingar til rannsóknanna nýtist sem best. Árið 1996 var hleypt af stokkunum stofnmælingu botnfiska að haustlagi, með sérstakri áherslu á grálúðu- og karfastofna. Fyrirhugað er að efla þennan þátt með þátttöku nýs rannsóknaskips frá hausti komanda.

• Efldar verði hrygningarrannsóknir á þorski og slíkar rannsóknir teknar upp á fleiri tegundum. Fram fari ítarlegar rannsóknir á áhrifum friðunar um hrygningartímann á þorsk og ýsu. Auknar verði grundvallarrannsóknir á nýliðun, útbreiðslu og göngu annarra nytjafiska en þorsks, síldar og loðnu.

Á undanförnum árum hefur verið unnið að umfangsmiklum rannsóknum á hrygningu nytjafiska með sérstakri áherslu á þorsk. Áhersla hefur verið lögð á hvernig aldurssamsetning hrygningarstofns og umhverfisþættir spila saman við ákvörðun á árgangastyrk. Mikilvæg ný vitneskja hefur þegar aflast á þessu sviði og fullyrða má að á næstu árum muni skilningur aukast á nýliðunarferli þorska.
Rannsóknir á nýliðun annarra nytjafiska hafa einnig verið efldar til muna á undanförnum árum.

• Auknar verði rannsóknir á sviði hafefna- og hafeðlisfræði til þess að bæta skilning á því hvernig framleiðslugeta hafsins og lífríki þess eru háð breytilegum umhverfisþáttum.

og

• Niðurstöður rannsókna með veðurfarslíkön benda til þess að með auknum gróðurhúsaáhrifum geti straumakerfi N-Atlantshafsins breyst. Því er Íslendingum nauðsynlegt að efla hafrannsóknir og taka þátt í alþjóðlegum verkefnum er lúta að breytileika hafsins.

Hafrannsóknastofnun hefur á undanförnum árum tekið þátt í umfangsmiklum samstarfsverkefnum á hita- og seltuhringrás heimshafanna og á varma- og orkuskiptum Norðurhafa og Atlantshafsins, á vegum Evrópusambandsins. Niðurstöður úr báðum þessum verkefnum, sem nú eru langt á veg komin verða notuð í líkön sem miða að því að skilja hvernig gróðurhúsaáhrif og langtíma veðurfarsbreytingar hafa áhrif á straumkerfið við Ísland og þar með framleiðslugetu íslenskra hafsvæða.









Auknar verði rannsóknir á útbreiðslu, magni og veiðiþoli hryggleysingja, s.s. kúfisks og ígulkera.

Átaksverkefni varðandi könnunar útbreiðslu og stofnstærðar kúfskeljarfór fram árin 1994-1995. Verkefnið náði til hafsvæðisins umhverfis Ísland að undanskildu svæðinu frá Garðskaga suður um land að Tvískerjum. Var könnuð útbreiðsla og þéttleiki, frá 5-10 metra dýpi og niður á 30-50 metra dýpi, þ.e. niður að því dýpi sem þau tæki sem Hafrannsóknastofnuninn hafði yfir að ráða dugðu til. Ljóst þykir að unnt er að stunda veiðar á kúfiski á meira dýpi.
Frá því að framangreindri könnun lauk hefur ekki verið lögð áhersla á þessar rannsóknir í þeirri forgangsröðun verkefna sem Hafrannsóknastofnunin þarf að framkvæma. Ekki hefur verið þrýstingur á slíkar rannsóknir fyrr en nú enda ekki farið að ganga á þau svæði sem verksmiðjur á Flateyri og Þórshöfn fengu úthlutað til nýtingar. Nýir aðilar hafa gert grein fyrir áhuga sínum á nýtingu kúfisks utan þessara svæða. Ljóst er að frekari rannsókna er þörf varðandi svæðið frá Garðskaga og suður um land að Tvískerjum ef Hafrannsóknastofnuninni er ætlað að veita ráðgjöf um veiðiþol á því svæði.
Markaður fyrir ígulkerhrundi í Japan fyrir tveimur árum í kjölfar heiftarlegrar matareitrunar sem rakin var til neyslu hrárra matvæla. Var þá stofnmælingum, sem einkum lutu að Breiðafirði hætt. Rannsóknaáætlun er þó til og verður hún sett af stað ef veiðar hefjast að einhverju marki. Stofnmæling tekur skamman tíma. Ígulker eru skammlíf og því talin lítil ástæða til þess að fylgjast náið með stofnsveiflum á meðan nýting stendur ekki yfir.
Stofnmælingar á beitukóngivoru fyrst framkvæmdar hér við land árið 1997 í Breiðafirði. Var henni framhaldið þar árið eftir auk þess sem þá var mælt í Ísafjarðardjúpi. Fyrirliggjandi áætlun verður ekki framkvæmd fyrr en útlit verður fyrir frekari nýtingu sem hefur legið niðri þar sem markaðsástand hefur verið bágt undanfarið m.a. vegna efnahagslægðar í Suðaustur Asíu.
Rannsóknir á rækju, humri og hörpudiski hafa verið í föstum skorðum um langt skeið.

• Lögð verði aukin áhersla á grunnrannsóknir og ráðgjöf um hagnýtingu áður ónýttra stofna.

Hafrannsóknastofnunin hefur á undanförnum þremur árum tekið þátt í umfangsmiklu samstarfsverkefni sem styrkt er af ESB og miðar að því að afla grundvallarþekkingar á djúpfiskum, útbreiðslu þeirra og lífsháttum suður og suðvestur af landinu. Slíkar rannsóknir eru mjög kostnaðarsamar. Árið 1998 voru farnir kolmunnaleiðangrar til þess að kanna útbreiðslu og göngu kolmunna suður og suðaustur af landinu. Útbreiðsla makríls var einnig könnuð.
Hafrannsóknastofnunin hefur sl. þrjú ár gert samninga við útgerðir japanskra túnfiskveiðiskipa um rannsóknarveiðar í íslensku lögsögunni og hafa eftirlitsmenn á vegum Hafrannsóknastofnunarinnar verið um borð í skipunum. Tilgangurinn er m.a. að rannsaka hverjir séu stofnhlutar, göngu- og dreifingarmynstur túnfisks innan lögsögunnar og í hvaða æti fiskurinn er.
Vísað er til rannsókna varðandi hryggleysingja (kúskel, ígulkera og beitukóngs) hér að framan.

• Auknar verði vistfræðirannsóknir í fjörum og á grynnstu veiðislóð því áhugi á nýtingu ýmissa botndýra hefur aukist, auk þess sem slíkar rannsóknir munu varpa ljósi á afdrif yngri aldurshópa ýmissa fisktegunda.

Vísað er til rannsókna á kúskel, ígulkerum og beitukóngi hér að framan. Þá hefur Hafrannsóknastofnunin tekið mikinn þátt í BIOICE verkefninu sem er samnorrænt verkefni með mikilli alþjóðlegri þátttöku. Er hér um að ræða rannsóknir á samsetningu botndýrasamfélaga á grunn og djúpslóð allt í kring um Ísland og samanburð við aðliggjandi hafsvæði.

• Efldar verði rannsóknir á fæðunámi og göngu lax í sjó til að varpa ljósi á tengsl lax við aðra dýrastofna, þ.m.t. nytjastofna.

Hafrannsóknastofnun hefur átt samstarf við Veiðimálastofnun varðandi þetta.

• Alþjóðleg samvinna á sviði fiskirannsókna verði efld. Þetta á alveg sérstaklega við um þá stofna sem ná yfir stærra útbreiðslusvæði en íslenska hafsvæðið, svo sem karfa, ufsa, grálúðu o.fl.

Innan ICES og í samstarfi við Evrópuþjóðir hefur Hafrannsóknastofnunin um langt skeið tekið þátt í fjölda verkefna varðandi fiskstofna hér við land, þ.m.t. stofna sem ná til annarra hafsvæða. Varðandi nýleg verkefni má nefna sérstök verkefni er lúta að grálúðu og makríl svo og erfðarannsóknir og aðrar rannsóknir á þorski, karfa og kolmunna.

• Efldar verði rannsóknir á jarðfræði og jarðeðlisfræðilegri uppbyggingu hafsbotnsins á landgrunni Íslands.

Um árabil hafa þessar rannsóknir verið stundaðar af Hafrannsókastofnuninni. Er þar einkum um að ræða rannsóknir á jarðsögu og jarðfræði hafsbotnsins og á lífverum í honum (götunga) m.t.t. langtíma verðurfarsbreytinga.

• Starfshópur skipaður af sjávarútvegsráðherra til þess að gera áætlun um hvernig megi ná settu markmiði um að draga úr útstreymi koltvíoxíðs og annarra gróðurhúsalofttegunda frá fiskiskipaflotanum vinni ötullega að verkefni sínu svo hefja megi aðgerðir til úrbóta.

Á vegum framangreinds starfshóps sjávarútvegsráðherra hefur verið unnið að skýrslu um orkunotkun fiskiskipaflotans og liggja fyrir lokadrög hennar. Þar er m.a. gerð grein fyrir þróun varðandi olíunotkun miðað við afla upp úr sjó og verðmæti þess afla. Meðal annars sýnir skýrslan þróunina innan einstakra útgerðarflokka og eftir stærð og tegund skipa. Frá árinu 1990 til ársins 1997 jókst reiknuð orkunotkun fiskiskipa úr 261.370 rúmmetrum í 294.142 rúmmetra. Á sama tíma jókst verðmæti afla upp úr sjó úr kr. 47.450 í 56.558 miðað við verðlag hvors árs.
Hefur starfshópurinn litið á framangreinda úttekt sem forsendu fyrir frekara starfi. Ljóst er að markviss fiskveiðistjórnun á Íslandsmiðum og samningar um stjórn fiskveiða á fjarlægum miðum geta leitt til minna útstreymis koltvíoxíðs miðað við verðmæti afla.
Í kjölfar átaks í byrjun þessa áratugar, til þess að minnka olíunotkun skipa vegna keyrslu ljósavéla í höfnum, hefur rafmagnssala til skipa í höfnum aukist úr 8,1 gígawattstundum árið 1991, í 16,1 árið 1998. Verulegur hluti þessarar aukingar er vegna sölu til fiskiskipa. Ástæða þess að ljósavélar eru enn keyrðar í einhverjum tilvikum kunna að vera margar t.d. að sumar hafnir geta ekki boðið upp á þá tengingu sem til þarf.

• Sjávarútvegsráðuneytið beiti sér fyrir aðgerðum til að stuðla að orkusparnaði hjá fiskiskipaflotanum á sem flestum sviðum. Meðal annars verði könnuð hagkvæmni og eldsneytisnotkun mismunandi veiða og veiðarfæra og gerðar tillögur um aðgerðir. Auk þess verði unnið að eflingu fræðslu fyrir útgerðarmenn, skipsstjóra og vélstjóra um leiðir til að koma í veg fyrir sóun eldsneytis og til að draga úr notkun eldsneytis við fiskveiðar og siglingar.

Þetta verkefni er nátengt verkefni sem gerð er grein fyrir hér næst að framan. Eldsneytisnotkun mismunandi veiða og veiðarfæra hefur verið könnuð. Vísast að öðru leyti til framangreindra útskýringa.




• Stefnt verði að því að nýta innlenda orku í ríkari mæli til fiskimjölsframleiðslu.

Árið 1993 var sett á laggirnar nefnd á vegum iðnaðarráðuneytisins sem vinna skyldi að framangreindu verkefni. Í framhaldi af starfi nefndarinnar sem lauk starfi sama ár, bauðst fiskmjölsframleiðendum að kaupa umframraforku á hagstæðu verði fram til fyrsta apríl árið 2000, þar sem aðstæður buðu upp á slíkt án verulegs tilkostnaðar af hálfu orkuveitu. Vonir til þess að fiskmjölsframleiðendur hagnýttu sér þetta brugðust að verulegu leyti og eru ástæður m.a. þessar:
• Umframorka á hagstæðu verði er afar ótrygg og er hætt við að hennar njóti ekki við allan þann tíma sem tekur að borga fjárfestingu til nýtingar raforku til fiskmjölsframleiðslu.
• Aðeins á fáum stöðum á landinu eru rafmagnslínur svo burðugar að þær geti flutt það rafmagn að fiskmjölsverksmiðjunum sem til þarf en þær eru afar aflfrekar.
• Sú aðferð sem notuð er, sem felst m.a. í því að afsog er leitt inn í katlana til aukinnar nýtingar, leiðir til aukinnar útblástursmengunar.



5.4. I'NA'ARRÁ'UNEYTI


• Kveðið verði nánar á um eftirlit með framkvæmdum með vatnsafls- og jarðvarmavirkjunum, sem eru matsskyldar skv. lögum um mat á umhverfisáhrifum, og rekstri sem þeim tengist.

Ákvæðum laga um mat á umhverfisáhrifum hefur verið fylgt og iðnaðarráðherra ekki veitt leyfi til framkvæmda nema að mati á umhverfisáhrifum hafi verið lokið og skilyrði sem kveðið hefur verið á um í úrskurði sett í leyfin.

• Kveðið verði á um að haft skuli samráð við lögbundið stjórnvald áður en undirbúningsrannsóknir vegna stærri virkjanaframkvæmda hefjast, með það fyrir augum að landi sé ekki raskað tilviljanakennt eða að nauðsynjalausu við rannsóknirnar, t.d. með lagningu vega eða vegslóða.

Í lögum um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu, nr. 57/1998, er kveðið á um að iðnaðarráðherra veiti leyfi til rannsókna á jarðhita að undangengu lögboðnum umsögnum umhverfisráðuneytis og Orkustofnunar. Samkvæmt lögunum skal í rannsóknarleyfi kveða á um umhverfisverndarráðstafanir.

• Iðnaðarráðherra, í samráði við umhverfisráðherra, láti gera rammaáætlun til langs tíma um nýtingu vatnsafls og jarðvarma og skal henni lokið fyrir árslok 2000. Áætlunin sé í samræmi við samhæfða stefnu í umhverfis-, orku-, iðnaðar- og efnahagsmálum auk ferðaþjónustu. Í henni verði sérstaklega fjallað um verndargildi einstakra vatnasvæða og niðurstöður felldar að skipulagi. Í því sambandi verði sérstaklega könnuð áhrif smárra virkjana.

Iðnaðarráðherra, í samráði við umhverfisráðherra, hefur skipað verkefnisstjórn rammaáætlunar um nýtingu vatnsafls og jarðvarma, undir kjörorðinu: ,,Maður — Nýting — Náttúra". Markmið rammaáætlunarinnar er að leggja mat á og flokka virkjunarkosti, jafnt vatnsafls og háhita, meðal annars með tilliti til orkugetu, hagkvæmni og annars þjóðhagslegs gildis, samhliða því að skilgreina, meta og flokka áhrif þeirra á náttúrufar, náttúru- og menningarminjar svo og á hagsmuni allra þeirra sem nýta þessi sömu gæði. Með þessu verður lagður grundvöllur að forgangsröðun virkjunarkosta með tilliti til þarfa þjóðfélagsins hvað varðar atvinnustarfsemi, varðveislu náttúrugæða, styrkingu landsbyggðar og hagsmuna allra þeirra sem nýta þessi sömu gæði með sjálfbæra þróun að leiðarljósi. Ætla má hins vegar að þetta verkefni taki nokkur ár.

• Séð verði til þess að áður en vinnsla jarðhita hefst hafi farið fram grunnrannsóknir á lífríki og vatnsbúskap sem hugsanlega raskast við rannsóknir eða vinnslu.

Á síðastliðnu ári voru sett lög um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu. Lögin kveða meðal annars á um leyfi til rannsókna og nýtingar á jarðhita. Áður en iðnaðarráðherra gefur út leyfi skal hann m.a. leita umsagnar umhverfisráðuneytis.










• Séð verði til þess að neytendur hafi greiðan aðgang að upplýsingum um raforkunotkun tækja og búnaðar og eigi kost á ráðgjöf um leiðir til að draga úr raforkunotkun. Neytendur hafi einnig greiðan aðgang að upplýsingum um hitunarþörf húsa og hitunarbúnað og eigi kost á ráðgjöf um leiðir til að draga úr henni, svo sem með betri einangrun og stillingu hitakerfa.

Ráðuneytið hefur sett fimm reglugerðir um merkingar og upplýsingaskyldu um orkunotkun heimilistækja, sem byggja á tilskipunum Evrópusambandsins.
Þá hefur ráðuneytið lagt fyrir Alþingi frumvarp til laga um orkunýtnikröfur. Tilgangur þessa frumvarps er að stuðla að því að orka verði notuð með skynsamlegum og hagkvæmum hætti, að dregið verði úr áhrifum orkunotkunar á umhverfið og stuðlað verði að þróun og notkun orkusparandi búnaðar með því að setja kröfur um orkunýtni tækja, búnaðar o.fl. Iðnaðarráðherra er þannig ætluð heimild til að kveða á um orkunýtni tiltekinna tegunda tækja.
Iðnaðarráðherra skipaði í lok árs 1995 starfshóp sem falið var að skilað tillögum um aðgerðir til að lækka húshitunarkostnað. Hópnum var m.a. falið að leita leiða til að stuðla að aukinni þekkingu almennings á því hvernig draga mætti úr orkunotkun til hitunar íbúðarhúsnæðis og að stuðla að því að neytendur hafi greiðan aðgang að upplýsingum um hitunarþörf húsa og hitunarbúnað. Ráðherra hefur óskað tilnefninga í stjórn verkefnisins og er verkefnisstjórninni ætlað að hrinda þessum tillögum í framkvæmd og annast eftirfylgni með verkefninu. Verkefnið hefur þegar fengið loforð um fjárframlög úr Orkusjóði og Átaki til atvinnusköpunar.

• Iðnaðarráðherra skipi starfshópa til að kanna leiðir til að auka hlut raforku á kostnað innflutts eldsneytis á tilteknum sviðum, svo sem í iðnaði og til lengri tíma litið til samgangna og flutninga. Iðnaðarráðherra skipi einnig starfshópa til að kanna leiðir til að auka notkun á heitu vatni og jarðgufu á kostnað innflutts eldsneytis á tilteknum sviðum, svo sem í iðnaði.

Iðnaðarráðherra skipaði um mitt ár 1997 nefnd sem falið er að gera tillögur um aukna hlutdeild innlendra orkugjafa í orkubúskap landsmanna og jafnvel til útflutnings. Starfi nefndarinnar er lokið og hefur hún skilað ráðherra tillögum sínum. Stefnt er að því að stofnað verði félag um vetnisrannsóknir á Íslandi með þátttöku innlendra og erlendra fyrirtækja á næstunni en nokkur fyrirtæki hafa á undanförnum mánuðum átt í viðræðum um stofnun slíks félags. Ráðuneytið hefur stutt verkefnið meðal annars kostað að hluta undirbúning að stofnun þess.
Iðnaðarráðuneytið, Byggðastofnun og Orkusjóður hafa hrint af stað sérstöku átaki til leitar að jarðhita til húshitunar á þeim svæðum þar sem ekki eru hitaveitur nú en talið er að þjóðhagslega hagkvæmt kunni að vera að leggja hitaveitu. Um er að ræða styrki til jarðhitaleitar gegn mótframlagi sveitarfélags eða orkufyrirtækis og hefur verkefnisstjórn 60 milljónir króna til ráðstöfunar. Átakinu er ætlað að standa fram á mitt ár árið 2000.

• Iðnaðarráðherra, í samvinnu við sveitarfélög, hafi frumkvæði að því að skipuleg athugun fari fram á því hvar afhenda megi gufu til iðnaðar nálægt höfn, mat á gufukostnaði, hvenær afhending gæti hafist sem og önnur atriði sem máli skipta. Í því sambandi verði sérstaklega fjallað um umhverfisáhrif vegna öflunar, flutnings og notkunar gufunnar.

Um mitt ár 1996 undirrituðu iðnaðarráðherra, borgarstjórinn í Reykjavík og bæjarstjórinn í Hafnarfirði viljayfirlýsingu um sameiginlegt átak til að kanna afhendingarkosti á jarðgufu til stórnotenda við starfandi stórskipahöfn, er skapað gæti ný tækifæri til þróunar orkuiðnaðar hérlendis. Stuttu síðar undirrituðu sömu aðilar stofnskjal vegna Jarðgufufélagsins. Jarðgufufélagið starfar enn þrátt fyrir að Hafnarfjarðarbær hafi dregið sig út úr samstarfinu. Er félagið um þessar mundir m.a. að kanna hagkvæmni þess að reisa pappírsverksmiðju hér á landi.
Þá hefur iðnaðaðrráðuneytið tekið þátt í og styrkt könnun á því að reisa Polyol-verksmiðju hérlendis auk ýmissa styrkja til verkefna á þessu sviði í gegnum Átak til atvinnusköpunar.

• Notkun olíu til hitunar á húsnæði sem ríki og sveitarfélög reka verði hætt að svo miklu leyti sem það er unnt.

Ráðuneytið er ekki í aðstöðu til að svara fyrir þessa aðila í heild en telur að í reynd sé þetta ákvæði nú þegar uppfyllt að því leyti að nánast undantekninglaust er kostur á heitu vatni eða raforku til hitunar húsnæðis. Þó kann í einstaka tilfellum að vera notuð olía til hitunar húsnæðis í eigu ríkis og sveitarfélaga. Til þess að kanna þetta þyrfti að leita eftir upplýsingum frá viðkomandi rekstraraðilum.

• Sett verði af stað eldsneytis- og orkusparnaðarátak í iðnfyrirtækjum. Sérstök áhersla verður lögð á að koma í veg fyrir orkusóun og draga úr notkun jarðefnaeldsneytis.

Ráðuneytið hefur átt fundi með fulltrúum stóriðjufyrirtækja vegna útstreymis gróðurhúsalofttegunda. Á þeim fundum hefur komið fram að meðal fyrstu aðgerða fyrirtækjanna hafa verið tilraunir til að draga úr notkun jarðefnaeldsneytis. Hafa menn ýmist gripið til brennslu úrgangsefna eða uppsetningar á búnaði sem notar aðra orkugjafa.

• Gerð verði úttekt á möguleikum til þess að draga úr útstreymi gróðurhúsalofttegunda og annarra lofttegunda fráiðnaði.

Ráðuneytið hefur átt fund með fulltrúum stóriðjufyrirtækja til að kanna aðgerðir fyrirtækjanna til að draga úr útstreymi gróðurhúsalofttegunda. Á fundinum kom fram að fyrirtækin hafa tekið þessi mál til skoðunar hjá sér. Öllum ætti að vera kunnugt um árangur Íslenska álfélagsins hf. við að draga úr losun flúorkolefnis. Auk þessa hefur fyrirtækið dregið úr notkun jarðefnaeldsneytis með því að taka upp rafmagnshitun þar sem það er unnt og nota rafmagnsfarartæki í auknum mæli. Þessar aðgerðir hafa leitt til um 2 þúsund tonna minnkun olíunotkunar sem jafngildir um 6 þúsund tonnum af koldíoxíði. Samtals hafa þessar aðgerðir fyrirtækisins dregið úr losun gróðurhúsalofttegunda umreiknað í koldíoxíðsígildi um 278 þúsund tonn.
Sementsverksmiðjan hf. hefur nýtt úrgangsolíu, leysiefni, skautabrot frá Ísal o.fl sem til fellur í stað kola. Verksmiðjan hefur möguleika á að auka notkun á föstum brennanlegum efnum, s.s. hjölbörðum o.fl. Þá er sömuleiðis hugsanlegt að brenna þar metangas sem safnast hjá Sorpu. Aðgerðir verksmiðjunnar hafa dregið úr losun koldíoxíðs um ca. 14.000 tonn á ári.
Steinullarverksmiðjan hf. nýtti sér tilboð Landsvirkjunar um kaup á ótryggðu rafmagni og var settur upp rafskautaketill til hitunar á herslulofti og minnkaði þannig olíunotkun um 700 tonn á ári, sem jafngildir um 2.000 tonnum af koldíoxíði. Með þessum hætti var unnt að minnka losun fyrirtækisins á koldíoxíði um rúm 60%.
Samtals hafa þessar aðgerðir iðnfyrirtækjanna minnkað losun gróðurhúsalofttegunda umreiknað í koldíoxíðsígildi um 300.000 tonn.

• Fylgst verði með útflutningi jarðefna og settar reglur í því efni ef þörf krefur.

Þann 11. nóvember 1996 staðfestu iðnaðarráðherra, landbúnaðarráðherra og umhverfisráðherra verklagsreglur um veitingu leyfa til töku lausra jarðefna á svæðum sem lúta forræði ríkisins. Með lögum um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu hafa verið settar samræmdar reglur um nýtingu auðlinda. Lögin taka meðal annars til jarðefna og þarf sérstakt nýtingarleyfi til töku þeirra. Nýting ýmissa tegunda jarðefna á eignarlandi er þó undanþegin skilyrði um nýtingarleyfi. Í sérvinnsluleyfum vegna vikurvinnslu, útgefnum fyrir gildistöku laganna, var kveðið á um að leyfishafi skyldi ljúka mati á umhverfisáhrifum fyrir ákveðinn tíma.



• Athugaðir verði möguleikar á úrvinnslu jarðefna á Íslandi, þannig að sem minnst verði af útflutningi á óunnu hráefni.

Í útgefnum sérvinnsluleyfum vegna vikurvinnslu er gert ráð fyrir að sérleyfishafi geri samning við viðurkennda rannsóknarstofu um rannsóknir og þróun afurða úr vikri.

• Ráðinn verði verkefnisstjóri til að fylgja markmiðum og stefnu í umhverfismennt eftir í skólakerfinu. Stjórnvöld láti fara fram mat á árangri umhverfisfræðslu í skólakerfinu, t.d. árið 2000, til þess að meta árangur af breyttum áherslum.

Ekki hefur verið tekin afstaða til tillögu um ráðningu verkefnisstjóra. Rétt þótti að koma nýrri námskrá í framkvæmd fyrst.

• Fagskólar geri sérstakt átak í að upplýsa nemendur um umhverfismál sem tengjast viðkomandi fagsviði. Þeir setji jafnframt upp endurmenntunarnámskeið um vinnuaðferðir, tækni og efni sem eru umhverfisvæn og stuðla að sjálfbærri þróun.

Menntamálaráðuneytið hefur ekki upplýsingar um framkvæmd þessara tillagna. Bent skal á að samkvæmt lögum um framhaldsskóla skulu starfsgreinaráð sem í sitja fulltrúar atvinnulífsins, gera tillögur til menntamálaráðherra um námskrár í starfsgreinum. Skipuð hafa verið starfsgreinaráð á ýmsum sviðum starfsmenntunar og fagmenntunar og tóku þau nýlega til starfa .

• Skólar á viðskipta- og hagfræðisviði leggi aukna áherslu á kennslu í umhverfishagfræði.

Innan Viðskipta- og hagfræðideildar Háskóla Íslands er til meistaranám í hagfræði náttúruauðlinda. Þar eru kennd þrjú námskeið á meistarastigi, þ.e. almenn náttúruauðlindahagfræði, fiskihagfræði og umhverfishagfræði. Í meistaranámi í umhverfisfræðum er einnig boðið upp á auðlindahagfræði, sem kennd er innan hagfræðiskorar. Bæði þessi meistaranám eru nýjar áherslur innan Háskóla Íslands í umhverfis- og auðlindahagfræði.

• Við gerð og endurskoðun námsefnis verði umhverfismennt og hugmyndafræði sjálfbærrar þróunar felld inn í sem flestar námsgreinar til þess að tryggja fjölfaglega umfjöllun á öllum sviðum náms, þar sem við á.

Vísað er til annarra ábendinga um námsefnisgerð.

• Verkefnum á sviði umhverfisfræðslu, sem unnin hafa verið í grunnskólum landsins, verði safnað saman og þau samræmd eftir því sem við á og komið til Námsgagnastofnunar eða skólaskrifstofa til frekari dreifingar og upplýsingar fyrir aðra skóla. Sérstaklega verði hugað að því að nýta menntanetið í þessum tilgangi.

Námsgagnastofnun er miðstöð námsefnisgerðar fyrir grunnskóla. Þangað safnast sjálfkrafa tillögur og hugmyndir um námsefni og verkefni á sviði umhverfisfræðslu. †mis vandamál hafa komið upp í sambandi við höfundarrétt og framlag efnis á netinu.

• Kennsluefni í óskyldum námsgreinum, t.d. móðurmáli, félagsfræði, o.s.frv. verði yfirfarið og gerð áætlun um mögulegar breytingar þannig að við kennslu verði m.a. tekið tillit til sjálfbærrar þróunar og þekkingar um umhverfi.Gildistaka nýrrar aðalnámskrár felur í sér gagngera endurskoðun á öllu námsefni grunnskóla. Þá gefst tækifæri til að huga þessum þáttum.



• Útgefið fræðsluefni um umhverfismál verði strax gert aðgengilegt til kennslu á viðkomandi skólastigi og/eða því fylgi viðunandi kennsluleiðbeiningar unnar í samráði við kennaraskóla, Námsgagnastofnun eða aðra aðila.Allt námsefni sem Námsgagnastofnun gefur út er öllum grunnskólum aðgengilegt. Skólar geta líka aflað sér efnis frá öðrum útgefendum fyrir milligöngu Námsgagnastofnunar.• Kennaranemar fái þjálfun í að útfæra umhverfisfræðslu í sem flestum námsgreinum. Kennarar fái leiðsögn um umhverfisfræðslu og hvernig fella megi hana inn í sem flestar námsgreinar.
Kennaraháskóli Íslands starfar nú eftir nýjum lögum sem tóku gildi 1. janúar 1999. Skólinn annast nú menntun leikskólakennara, grunnskólakennara, íþróttakennara og þroskaþjálfa. Fyrir dyrum stendur að endurskipuleggja námið í öllum skorum Kennaraháskólans. Frá 1991 hefur umhverfismennt verið fastur liður fyrir alla kennaranema á 1.ári í formi 2 ein. námskeiðs, auk þess sem hún hefur komið við sögu í nokkrum valgreinum, s.s. náttúrufræðigreinum og heimilisfræði. Skólinn hefur ýmsa möguleika til að byggja ofan á þetta nám í einstökum námsgreinum sem ekki hafa verið nýttir til þessa sem skyldi. Umhverfismennt hefur einnig verið fastur liður í námi leikskólakennara.

• Kennaramenntunarstofnanir auki framboð endurmenntunarnámskeiða í
umhverfisfræðslu fyrir kennara í leik-, grunn- og framhaldsskólum.

Til að fylgja nýrri aðalnámskrá eftir hefur verið ákveðið að tvöfalda fjárframlög ríkisins til endurmenntunar grunnskólakennara. Stofnaður verður sérstakur endurmenntunarsjóður. †msir aðilar sem hyggjast bjóða fram endurmenntun geta sótt um fjárframlög úr sjóðnum, svo sem kennaraskólar, skólaskrifstofur, fyrirtæki, félög. Nú hefur endurmenntunardeild KHÍ verið lögð niður og stofnuð sjálfstæð stofnun tengd skólanum sem nefnist Símenntunarstofnun KHÍ. Hún tekur við verkefni endurmenntunardeildar en mun taka upp samstarf við þá sem áhuga hafa og standa vilja að námskeiðum fyrir kennara og hópa sem stunda uppeldi, umönnun og þjálfun eða fyrir almenning. Við þessa formbreytingu skapast möguleikar á að fjölga námskeiðum og bjóða upp á meiri fjölbreytni. Þróunin hefur orðið sú hin síðari að umhverfismennt hefur tengst námskeiðum fyrir kennara í ýmsum greinum og því síður verið haldin sérstök námskeið um umhverfismennt.• Námsgagnastofnun efli útgáfu námsefnis á sviði umhverfismála.Í kjölfar nýrrar aðalnámskrár fyrir grunnskóla verður allt námsefni sem Námsgagnastofnun gefur út, metið að nýju til að ákvarða hvort það fellur að nýjum og breyttum markmiðum námskrár. Sumt efni gengur áfram, annað þarf að lagfæra og semja þarf nýtt efni á sumum sviðum. Ráðherra hefur ákveðið að veita viðbótarfé til Námsgagnastofnunar og fela henni að gera sérstakt átak í námsefnisgerð á árinu 1999. Átakið á að beinast að því annars vegar að sjá grunnskólum fyrir námsefni í nýjum námsgreinum þ.e. lífsleikni og upplýsinga- og tæknimennt og hinsvegar í greinum þar sem verulegar breytingar hafa orðið á námskrá þ.e. í erlendum málum og náttúrufræði.


5.7. SAMBAND ÍSLENSKRA SVEITARFÉLAGA


• Sveitarfélög sjái til þess í samvinnu við Skipulag ríkisins að gert verði skipulag er nái til landsins alls af öflun vatnsorku og jarðvarma fyrir árslok 2000 og tryggi að það sé endurskoðað með reglubundnum hætti.

Sveitarfélögin hafa ekki unnið að slíku landsskipulagi.

• Sveitarfélögin kanni í samvinnu við umhverfis- og iðnaðarráðuneyti sem lið í skipulagsáætlunum hvort og þá hvar komi til greina að gera iðnaðarsvæði, m.a. fyrir stór iðnfyrirtæki, með tilliti til umhverfis- og náttúruverndar í samvinnu við embætti skipulagsstjóra ríkisins, Siglingastofnun ríkisins, Hollustuvernd ríkisins, Náttúruvernd ríkisins, Náttúrufræðistofnun Íslands o.fl.

Bent er á ákvæði skipulags- og byggingarlaga, skipulagsreglugerðar og byggingarreglugerðar, en skv. þeim verða sveitarfélög nú að gera aðalskipulag í öllu sveitarfélaginu.

• Sveitarfélög geri heildarúttekt á vatni sem nýtanlegt er til neyslu og/eða hvers konar starfsemi innan sveitarfélagsins og í nágrenni þess, það síðarnefnda í samvinnu við nágrannasveitarfélög og sjái til þess að fullt tillit sé tekið til nauðsynlegrar vatnsöflunar og vatnsverndar við gerð skipulags.

Hjá Hollustuvernd ríkisins er verið að vinna að reglugerð um vatnsvernd.

• Sveitarfélög tryggi vatnsveitum sínum nægilegt fé til rannsókna á vatnsvinnslusvæðum og eftirlits með þeim, sem og til nauðsynlegra framkvæmda og viðhalds á vatnsöflunar-og dreifikerfum.

• Sveitarfélög sjái til þess að eftirlit með nýtingu vatnsbóla sé virkt.

• Samband íslenskra sveitarfélaga sjái um að ráðgjafi eða sérstakur starfsmaður vinni verk- og tímaáætlanir varðandi sorphirðumál, skilgreiningar, tölfræði- og mælieiningar. Umhverfisráðherra, félagsmálaráðherra og Samband íslenskra sveitarfélaga láti gera úttekt á þörf sveitarfélaga fyrir aðstoð og leiti leiða til að veita sveitarfélögum í landinu fjárhagsaðstoð á meðan breytingar eiga sér stað.

Bent er á að hjá nokkrum Byggðasamlögum sveitarfélaga um sorphirðu og/eða sorpförgun eru starfandi ráðgjafar varðandi sorphirðumál, s.s. á Suðurlandi, Austurlandi og hjá EyÞing.

• Sveitarfélög beiti sorphirðugjöldum þannig að þau hvetji íbúa og atvinnulífið til þess að flokka úrgang og skila honum til móttökustöðva, til að draga úr myndun úrgangs og auka endurnýtingu. Umhverfisráðuneyti, Hollustuvernd ríkisins og Samband íslenskra sveitarfélaga vinni leiðbeiningar um hvernig áætlanir um gjöld og tekjur í sorphirðumálum skuli unnar.

Í mörgum sveitarfélögum er komið þannig kerfi fyrir móttöku úrgangs frá atvinnulífinu sem er hvetjandi fyrir það að flokka úrgang og draga úr myndun hans og auka endurnýtingu. Varðandi íbúa þá hafa nokkur sveitarfélög hafið undirbúning að því að heimilisúrgangur verði vigtaður frá heimilum í viðkomandi sveitarfélögum. Vigtunin er fyrsta skrefið að því að setja á sorphirðugjöld sem verði hvetjandi fyrir íbúa að flokka úrgang, og draga úr myndun hans. Í Reykjavík er hafinn undirbúningur að slíkri vigtun.



• Sveitarfélög skipuleggi söfnun og endurnýtingu/eyðingu á landbúnaðarplasti í samstarfi við atvinnulífið eða sorpeyðingarstöðvar. Umhverfisgjald verði innheimt til að standa undir kostnaði við söfnun og endurnýtingu/eyðingu.

Endurvinnsla á landbúnaðarplasti hefur farið fram á Akureyri og á Flúðum. Tæknileg vandamál hafa komið upp við endurvinnslu af þessu tagi.
[Í umhverfisráðuneytinu er unnið að frumvarpi til laga um úrvinnslu úrgangs. Þar er gert ráð fyrir að leggja umhverfisgjald á vörur til að stuðla að úrvinnslu þegar varan er orðin að úrgangi. Tekið er mið af því kerfi sem komið hefur verið á í tengslum við spilliefnagjald. Reiknað er með að landbúnaðarplast falli inn í þennan almenna ramma, en ekki verði settar sérstakar reglur um söfnun og eyðingu/endurnýtingu þess.]

• Sveitarfélög hafi markvisst eftirlit með að framkvæmdir séu ávallt í samræmi við skipulagsáætlun.

Bent er á ákvæði skipulags- og byggingarlaga, skipulagsreglugerðar og byggingarreglugerðar hvað þetta varðar.

• Áfram verði unnið að því að styrkja sveitarfélög m.a. með sameiningu, sem ætti að auðvelda þeim framkvæmd og eftirlit með hinum ýmsu þáttum skipulags og umhverfismála og tryggja forræði þeirra yfir þessum málaflokkum.

Sveitarfélögum hefur mjög fækkað með sameiningu undanfarin ár. Þau eru nú 124, en voru 165 árið 1997 og ekki er langt síðan þau voru yfir 200 talsins.

• Sveitarfélög vinni framkvæmdaáætlun um umhverfismál og hafi reglubundið eftirlit með framkvæmd hennar. Áætlunin byggi á hugmyndafræði sjálfbærrar þróunar, Dagskrá 21 og stefnumörkun ríkisvaldsins. Á þennan hátt bera sveitarfélögin sjálf sem mesta ábyrgð á framkvæmd umhverfismála í sveitarfélaginu.

Í mars 1998 var gerður samningur milli umhverfisráðuneytisins og Sambands íslenskra sveitarfélaga um gerð Staðardagskrár 21 í sveitarfélögum. Sérstakur verkefnisstjóri Stefán Gíslason hóf störf við verkefnið í október 1998.
Verkefnisstjórn verkefnsisins skipa eftirfarandi:
Sigurbjörg Sæmundsdóttir, formaður og Ragnar Frank Kristjánsson, tilnefnd af umhverfisráðuneytinu og Þuríður Backman og Magnús Már Júlíusson tilnefnd af sambandinu.
Alls taka 31 sveitarfélag þátt í verkefninu. Vinna við gerð Staðardagskrár 21 er þríþætt samkvæmt þeirri áætlun sem fylgt er í verkefninu:
A: Gerð úttekt á núverandi stöðu
B: Sett langtímamarkmið
C: Skilgreindar leiðir að langtímamarkmiðum.
Reiknað er með að þessari vinnu verði að mestu lokið í hverju sveitarfélagi í september 1999 og að sveitarstjórnir afgreiði hver sína Staðardagskrá 21 fyrir lok nóvembermánaðar sama ár. Verkefninu lýkur í lok mars árið 2000 með útgáfu lokaskýrslu.

• Gerðar verði aðalskipulagsáætlanir fyrir öll sveitarfélög fyrir 2007 og þeim fylgt eftir með reglubundinni endurskoðun.

Bent er á ákvæði skipulags- og byggingarlaga, skipulagsreglugerðar og byggingarreglugerðar.



• Sveitarfélög verði hvött til að ráða umhverfisráðgjafa. Hlutverk þeirra verði að ráðleggja íbúum sveitarfélagsins um náttúruvernd, aðstoða við skipulagningu á umhverfismennt í skólum og fyrir almenning og skipuleggja úrbætur í umhverfismálum héraðsins.

Þegar eru starfandi ráðgjafar í umhverfismálum hjá sveitarfélögum. Einnig hafa nokkur af þeim 31 sveitarfélagi sem taka þátt í verkefni um Staðardagskrá 21 ráðið til sín ráðgjafa.

• Komið verði á upplýsingakerfi sem nýtist heilbrigðisnefndum, náttúruverndarnefndum og sveitarfélögum til að kynna þjónustu á sviði umhverfismála og þá möguleika sem eru til staðar í viðkomandi sveitarfélagi.

Bent er á heimasíðu Sambands ísl. sveitarfélaga á internetinu þar sem umhverfisdeild sambandsins er með upplýsingar varðandi umhverfismál.

• Sveitarfélög varðveiti og verndi náttúruleg svæði, ekki síst í nágrenni þéttbýlis, m.a. til fræðslu. Nemendum gefist tækifæri til að taka þátt í verndun og viðhaldi svæðanna og þau gætu jafnvel verið falin skólum til umsjónar og varðveislu í samvinnu við yfirvöld. Hluti af starfi í vinnuskólum unglinga verði umhverfisfræðsla og náttúruupplifun. Nemendum, kennurum og foreldrum verði boðið að taka þátt í aðgerðum, svo sem viðhaldi, gerð fræðslustíga, merkingum, náttúruskoðun o.fl. í samvinnu við starfsmenn sveitarfélaga til þess að efla samkennd og ábyrgðar- tilfinningu gagnvart umhverfinu.

• Náttúrusöfnum verði gert kleift að efna til umhverfisfræðslu og hafi frumkvæði að því að koma á markvissu samstarfi innbyrðis og við skóla.





6. Sjálfbær þróun í íslensku samfélagi - næstu skref

Hugtökin "sjálfbær þróun" og "sjálfbær nýting" virðast vera orðin föst í sessi í íslenskri tungu, eða í það minnsta í opinberri umræðu. Þetta á ekki síst við í sjávarútvegi, þar sem allir virðast sammála um það markmið að tryggja sjálfbæra nýtingu fiskistofna og annarra lifandi auðlinda. Flestir gera sér sæmilega grein fyrir því hvað felst í markmiðinu um sjálfbæra nýtingu fiskistofna og því er hugsanlegt að Íslendingar skilji inntak hugtaksins "sjálfbær þróun" betur en sumar aðrar þjóðir, sem byggja afkomu sína ekki með eins beinum hætti á nýtingu náttúruauðlinda.

Þeir eru hins vegar færri sem þekkja vel til þeirrar alþjóðlegu framkvæmdaáætlunar sem byggir á hugmyndafræðinni um sjálfbæra þróun og skjalfest var í Dagskrá 21 og samþykkt af þjóðum heims árið 1992. Ísland hefur að sumu leyti verið eftirbátur nágrannaríkjanna við að framfylgja Dagskrá 21 á formlegan hátt og að hrinda mörgum lykilákvæðum hennar í framkvæmd. Á Íslandi hefur t.a.m. ekki verið komið á fót Landsnefnd um sjálfbæra þróun, eins og víða hefur verið gert og framkvæmd Staðardagskrár 21 hófst hér mun seinna en á Norðurlöndunum og öðrum ríkjum sem við berum okkur gjarnan saman við.

Það er ekki víst að slík atriði ráði úrslitum um hvort vel tekst til við að koma á sjálfbærri þróun samfélagsins. Athuganir sem gerðar hafa verið á eftirfylgni Dagskrár 21* sýna að víða er við svipuð vandamál að etja. Landsnefndir um sjálfbæra þróun glíma víðast við þann vanda að hafa lítil völd og illa skilgreint hlutverk. "Sjálfbær þróun" er líka oft talin vera nánast samheiti yfir "umhverfisvernd", þó að hún taki til efnahagslegrar og félagslegar þróunar samfélagsins auk umhverfisþáttarins og því er framkvæmd Dagskrár 21 oft falin umhverfisráðuneytum eða stofnunum á sviði umhverfismála, en lítið tillit tekið til ákvæða hennar við ákvarðanatöku í efnahags- og félagsmálum.

Síðast en ekki síst, þá vefst fyrir mörgum að útfæra hugmyndafræði sjálfbærrar þróunar í einstökum atvinnugreinum og annarri starfsemi, jafnvel þótt menn telji sig hafa skilning á grunnhugsuninni sem felst í hugtakinu. Þetta gerir mönnum erfitt um vik við að hrinda sjálfbærri þróun í framkvæmd. Þetta er þó væntanlega miserfitt eftir því um hvaða greinar

.
* (sjá m.a. Implementing sustainable development: Experiences and Recommendations from National and Regional Consultations for the Rio+5 Forum, þar sem finna má niðurstöður samráðsfunda með landsnefndum um sjálfbæra þróun víða um heim, þ.á m. á Íslandi.)
er að ræða. Þannig kann að vera tiltölulega auðvelt að skilgreina hvað felst í sjálfbærum fiskveiðum - þar sem um er að ræða skynsamlega langtímanýtingu á endurnýjanlegum auðlindum í stað skyndigróða sem byggir á rányrkju - en erfiðara að útskýra í hverju "sjálfbær iðnaðarstefna", "sjálfbær ferðaþjónusta" eða "sjálfbært neyslumynstur" felst, svo dæmi séu tekin.

Ísland býr að mörgu leyti yfir mikilli sérstöðu meðal ríkja heims. Hér býr rík og hátæknivædd þjóð, sem byggir auð sinn fyrst og fremst á veiðum á villtum dýrastofnum. Íslendingar þekkja afleiðingar þess að nýta gæði náttúrunnar á ósjálfbæran hátt, m.a. af hruni síldarstofnsins á 7. áratugnum og aldalöngum uppblæstri af völdum skógarhöggs og ofbeitar á rofgjörnum eldfjallajarðvegi. Skynsamleg nýting auðlinda, byggð á vísindalegri þekkingu og sjálfbær þróun samfélagsins er Íslendingum ekki aðeins kappsmál í ljósi nýrra viðhorfa í umhverfismálum, heldur lífsnauðsyn og forsenda byggðar í landinu. Afkoma allra jarðarbúa byggir auðvitað beint eða óbeint á gæðum náttúrunnar, en fáar ríkar þjóðir eiga lífsafkomu sína með jafn beinum hætti undir nýtingu náttúruauðlinda og við Íslendingar. Þetta á ekki aðeins við um fiskistofnana, heldur einnig um gróður og jarðveg, jarðefni, nytjavatn og orku fallvatna og jarðhita, en einnig náttúrugæði sem að sumu leyti eru huglæg, s.s. ómengað loft og haf, náttúrufegurð og óbyggð víðerni. Stefna þarf að sjálfbærri nýtingu allra þessarra auðlinda.

Starf á alþjóðavettvangi, sem byggir á samþykktum Ríó-ráðstefnunnar, er þar gott veganesti, m.a. vegna þess að mörg þeirra viðfangsefna sem við er að glíma eru hnattræn, s.s. loftslagsbreytingar af mannavöldum og mengun úthafanna. Það er þó Íslendingum nauðsynlegt að skilja og skilgreina hvað sjálfbær þróun í íslensku samfélagi hefur í för með sér og hafa skýrt mótaða stefnu um forgangsmál hér heima fyrir.

Framkvæmdaáætlunin, sem nefndinni var falið að endurskoða, er mikilvægt skref í þá átt. Hún hefur að geyma fjölmörg ákvæði um aðgerðir, sem víðtæk samstaða hefur náðst um, en gildi hennar felst ekki síður í þeirri miklu vinnu sem lá að baki henni. Með henni var tryggt að fulltrúar víðs vegar að í stjórnkerfinu, atvinnulífinu og hjá frjálsum félagasamtökum kynntu sér þau sjónarmið sem liggja að grunni Dagskrár 21 og þekkja til þess starfs sem unnið er innanlands og á alþjóðavettvangi við að koma á sjálfbærri þróun. Það er nú regla fremur en undantekning að helstu stjórnvaldsstofnanir, hagsmunasamtök og stærri fyrirtæki hafi aflað sér þekkingar á sviði umhverfismála og mörg hafa markað sér umhverfisstefnu. Slík hefði vafalaust orðið raunin hvort sem væri, m.a. vegna efnahagslegrar nauðsynjar sjálfbærra fiskveiða og þrýstings erlendis frá, sem kallar á umhverfisstefnu hjá atvinnugreinum á sviði sjávarútvegs, ferðaþjónustu o.fl. Það er þó án vafa að sú vinna sem fór fram við undirbúning og samþykkt framkvæmdaáætlunar um sjálfbæra þróun hefur sáð fræjum þekkingar víða og þar með ýtt undir þessa þróun. Sú vinna sem nú er hafin við Staðardagskrá 21 mun enn auka áhuga og skilning á mikilvægi sjálfbærrar þróunar á Íslandi. Mikil þátttaka í því verkefni (31 sveitarfélög) sýnir að jarðvegurinn fyrir frekari vinnu á þessu sviði á Íslandi er frjósamur og áhugi mikill.

Það er hins vegar íhugunarefni hvernig að þessum málum verður staðið á komandi árum. Gildistíma framkvæmdaáætlunarinnar lýkur um aldamótin, sem væntanlega eru skilgreind sem áramótin 2000/2001 og verkefninu Staðardagskrá 21 á að ljúka í mars 2000. Á árinu 2002 verður væntanlega litið um öxl á tíu ára afmæli Ríó-ráðstefnunnar og reynt að gera allsherjarúttekt á framkvæmd Dagskrár 21 á heimsvísu, svipað og gert var 1997, þegar fimm ár voru liðin frá Ríó. Því er ljóst að áætlanir þurfa að liggja fyrir um hvort ástæða sé til þess að gera nýja framkvæmdaáætlun, eða Landsdagskrá 21, og þá hvernig slík áætlun yrði.

Hugsanlega geta menn komist að þeirri niðurstöðu að ekki sé þörf á að gera nýja framkvæmdaáætlun á landsvísu í því formi sem verið hefur. Ljóst er af þessarri skýrslu að flest þeirra verkefna sem um er getið í núverandi framkvæmdaáætlun eru komin a.m.k. á rekspöl og að þekkingu á umhverfismálum og skilning á mikilvægi sjálfbærrar þróunar er að finna á flestum sviðum þjóðlífsins. Ekki er því víst að samræmdrar og víðtækrar áætlunar um sjálfbæra þróun sé sömu þörf og áður.

Það er hins vegar skoðun nefndarinnar að íslensk stjórnvöld eigi áfram að vinna að stefnumótun um sjálfbæra þróun, þannig að reynt verði að meta hver séu forgangsverkefni Íslendinga og hvaða aðgerðir eru raunhæfar til árangurs. Ekki er þó nauðsynlegt að slík áætlun sé með sama sniði og núverandi framkvæmdaáætlun eða að unnið verði að henni á sama hátt. Ný áætlun hlýtur að taka tillit til þeirra miklu breytinga sem orðið hafa á sviði umhverfismála á Íslandi síðustu ár, ekki síst stóraukins áhuga og þekkingar almennings og atvinnulífsins.

Einn helsti kosturinn við núverandi framkvæmdaáætlun er hve víðtækt samráð var haft við gerð hennar, en á móti kemur að segja má að forgangsröðun sé nokkuð erfið í svo víðfeðmri áætlun, sem telur vel yfir 200 ákvæði. Í nýrri áætlun mætti skerpa markmið, fækka ákvæðum og forgangsraða og taka skýrt fram hver ber ábyrgð á að hrinda ákvæðum í framkvæmd. Setja þyrfti tímasett markmið og helst tölulegar eða aðrar áþreifanlegar viðmiðanir um árangur, s.s. umhverfisvísitölur eða vísitölur um sjálfbæra þróun, sem verið er að þróa í mörgum löndum og á vettvangi alþjóðasamtaka.

Vinna við slíkt framhald núverandi framkvæmdaáætlunar þyrfti að fara fram samhliða starfi Íslands í nefnd Sameinuðu þjóðanna um sjálfbæra þróun (CSD) og væntanlegu mati á framkvæmd Dagskrár 21 á þeim vettvangi árið 2002 og í samvinnu við þau sveitarfélög sem vinna að áætlunum um sjálfbæra þróun á grundvelli verkefnisins um Staðardagskrá 21. Þannig yrði samfella í vinnu á sviði framkvæmdar Dagskrár 21, "Landsdagskrár 21" og Staðardagskrár 21; m.ö.o. unnið heildstætt að því að koma á sjálfbærri þróun, hnattrænt jafnt sem heima í héraði. Full ástæða er til að taka nauðsynlegar ákvarðanir og skipuleggja vinnu við framhald framkvæmdaáætlunarinnar á þessu ári.