Skýrsla um sjálfstæðar stjórnsýslunefndir

Skýrsla Páls Hreinssonar um sjálfstæðar stjórnsýslunefndir

Ríkisstjórnin samþykkti í nóvember 2018 að fela Páli Hreinssyni að gera úttekt á starfsemi sjálfstæðra stjórnsýslunefnda í tilefni af 25 ára afmæli stjórnsýslulaganna 1. janúar 2019.

Alls féll 61 stjórnsýslunefnd undir rannsóknina en þær heyra undir mismunandi ráðuneyti. Í skýrslunni er gerð grein fyrir þeim sjónarmiðum sem lögð hafa verið til grundvallar þegar sjálfstæðum stjórnsýslunefndum hefur verið komið á fót. Meðal algengra sjónarmiða sem færð hafa verið fyrir því að koma á fót slíkum nefndum eru skilvirkni- og kostnaðarsjónarmið, réttaröryggissjónarmið, kröfur um samræmi í lagaframkvæmd, skortur á tiltekinni sérfræðiþekkingu innan ráðuneyta, að ráðherra fari með fyrirsvar almannahagsmuna sem eru ósamrýmanleg stöðu hans sem óháðs úrskurðaraðila í kærumáli og að lokum að mikill fjöldi kærumála er á hlutaðeigandi sviði. 

Skýrslan leiðir hins vegar í ljós að almennt virðist ekki hagkvæmara að skipa sjálfstæða stjórnsýslunefnd frekar en að vista mál í hefðbundnum farvegi stjórnsýslunnar. Meðferð mála hjá nefndunum er ekki í öllum tilvikum skilvirkari en í ráðuneytunum og einnig er ljóst að hjá sumum nefndum getur verið brotalöm á að starfsaðstaða, skjalastjórn og upplýsingaöryggi sé viðunandi.

Loks eru í skýrslunni dregin saman þau sjónarmið sem að mati skýrsluhöfundar geta mælt með og á móti því að úrlausn mála sé falin sjálfstæðri stjórnsýslunefnd. 

Helstu sjónarmið sem mæla með því eru eftirfarandi:

1. Þegar um innbyggðan hagsmunaárekstur við aðrar starfsskyldur á málefnasviði ráðherra er að ræða,
2. þegar þjóðréttarlegar skuldbindingar ríkisins kveða á um skyldu til að setja á fót sjálfstætt eða óháð stjórnvald,
3. á kærustigi til að tryggja sjálfstæði stofnunar á fyrsta stjórnsýslustigi,
4. til að hafa aðgang að sérfræðingum sem stjórnsýslan hefur ella ekki aðgang að,
5. til að fyrirbyggja hættu á að ómálefnaleg flokkspólitísk sjónarmið hafi áhrif á úrlausn máls,
6. þegar það felur í sér skjótvirkara og ódýrara úrræði fyrir borgarana en að leita til dómstóla,
7. þegar um mjög flókið réttarsvið er að ræða þar sem lagaframkvæmd yrði samræmdari og skilvirkari hjá sjálfstæðri stjórnsýslunefnd en hjá dómstólum og loks
8. þegar það er nauðsynlegt til að aflétta kærumálum af ráðherra svo hann og ráðuneyti hans geti einbeitt sér að stefnumótun og stjórnun.

Helstu sjónarmið sem mæla gegn því eru:

1. Hætta á að rofin séu tengsl við ráðherraábyrgð og eftirlitshlutverk Alþingis með stjórnsýslu slíkra nefnda,
2. aukinn kostnaður sem virðist fylgja þessu fyrirkomulagi,
3. ófullnægjandi starfsaðstaða, skjalastjórn og upplýsingaöryggi í störfum sumra slíkra nefnda í framkvæmd,
4. erfiðleikar við að fá sérfræðinga til starfa,
5. spekileki úr ráðuneytum,
6. hætta á að samband rofni milli stjórnsýslukæru og annarra stjórnunarheimilda ráðherra,
7. freistnivandi fyrir lægra sett stjórnvöld til að komast auðveldlega frá erfiðum málum með því að varpa ábyrgð á afgreiðslu þeirra til sjálfstæðra kærunefnda og loks
8. erfiðleikar við að hafa yfirsýn yfir mögulega hagsmunaárekstra og ómálefnaleg sjónarmið sem geta haft áhrif á nefndarmenn slíkra nefnda.

Á grundvelli skýrslunnar mun forsætisráðuneytið í samráði við önnur ráðuneyti gefa út viðmið um hvenær sé rétt að koma á fót sjálfstæðum stjórnsýslunefndum og í kjölfarið leggja mat á starfandi nefndir með hliðsjón af þeim sjónarmiðum.