Matsmál nr. 2/2022, úrskurður 2. mars 2023
Fimmtudaginn 2. mars 2023 var í matsnefnd eignarnámsbóta tekið fyrir matsmálið nr. 2/2022
Vegagerðin
gegn
Straumsbúinu sf.
Leifi Sörensen
Birgi Sörensen
Sínu Þorleifu Þórðardóttur
Grétu Elínu Sörensen
Fjöl ehf.
Ragnari Sigurðssyni
Markúsi Sigurðssyni
og Styrmi Sigurðssyni
og kveðinn upp svohljóðandi
ú r s k u r ð u r :
I
Skipan matsnefndar eignarnámsbóta:
Matsnefnd eignarnámsbóta er í máli þessu skipuð Valgerði Sólnes, dósent, formanni, ásamt þeim Gústaf Vífilssyni, verkfræðingi, og Magnúsi Leópoldssyni, löggiltum fasteignasala, sem formaður kvaddi til starfans samkvæmt 2. mgr. 2. gr. laga nr. 11/1973 um framkvæmd eignarnáms.
II
Matsbeiðni, eignarnámsheimild, aðilar og matsandlag:
Með matsbeiðni 10. ágúst 2022 fór Vegagerðin, kt. 680269-2899, Suðurhrauni 3, 210 Garðabæ (hér eftir eignarnemi), þess á leit við matsnefnd eignarnámsbóta að hún legði mat á bætur vegna eignarnáms á spildu í landi jarðarinnar Óttarsstaða í Hafnarfirði, landnúmer 220975, í þágu framkvæmdar um breikkun (tvöföldun) Reykjanesbrautar samkvæmt ákvörðun um eignarnáms 9. ágúst 2022. Með matsbeiðninni var þess einnig farið á leit við matsnefndina að nefndin heimilaði eignarnema að taka umráð þess verðmætis sem taka ætti eignarnámi, sbr. 14. gr. laga nr. 11/1973.
Eignarnámsheimild er í 37. gr. vegalaga nr. 80/2007.
Eignarnámsþolar eru eftirtaldir þinglýsir eigendur jarðarinnar Óttarsstaða: Straumsbúið sf., kt. 630269-5209, Garðsstöðum 60, 112 Reykjavík, eigandi 25% hlutar í jörðinni, eigendur Einar Snorri Sigurjónsson, kt. […], [heimilisfang], og Friðgeir Sveinn Kristinsson, kt. […], [heimilisfang]; Leifur Sörensen, kt. […], [heimilisfang], eigandi 8,33% hlutar í jörðinni; Birgir Sörensen, kt. […], [heimilisfang], eigandi 8,33% hlutar í jörðinni; Sína Þorleif Þórðardóttir, kt. […], [heimilisfang], eigandi 25% hlutar í jörðinni; Gréta Elín Sörensen, kt. […], [heimilisfang], eigandi 8,34% hlutar í jörðinni; Fjöl ehf., kt. 470303-2550, Víkurbraut 17, 230 Reykjanesbæ, eigandi 16,66% hluta í jörðinni, stjórnarformaður Húnbogi Þór Árnason, kt. […], [heimilisfang]; Ragnar Sigurðsson, kt. […], [heimilisfang], eigandi 2,78% hluta í jörðinni; Markús Sigurðsson, kt. […], [heimilisfang], eigandi 2,78% hluta í jörðinni; Styrmir Sigurðsson, kt. […], [heimilisfang], eigandi 2,78% hluta í jörðinni.
Matsandlagið samkvæmt matsbeiðni 10. ágúst 2022 er nánar tiltekið:
119.243 fermetra landspilda í landi Óttarsstaða undir Reykjanesbraut á milli vegstöða 3400 og 4800, miðað við 60 metra breitt vegsvæði, það er 30 metra frá miðlínu til hvorrar handar, að frádregnu 17.070 fermetra vegsvæði eldri vegar, eða samtals 102.173 fermetrar.
III
Málsmeðferð:
Mál þetta var fyrst tekið fyrir fimmtudaginn 25. ágúst 2022. Eignarnemi lagði fram matsbeiðni ásamt 31 tölusettu fylgiskjali. Matsnefndin lagði fram afrit boðunarbréfs. Fært var til bókar að matsnefnd féllist á að lagaheimild væri til eignarnámsins í 37. gr. vegalaga, sbr. 1. mgr. 5. gr. laga nr. 11/1973, svo og að árangurslaust hefði verið leitað sátta með aðilum um eignarnámsbætur, sbr. 1. málslið 7. gr. sömu laga. Þá var þess farið á leit við málsaðila að þeir skiluðu til matsnefndarinnar athugasemdum um hvort skilyrði stæðu til umráðatöku samkvæmt fyrsta málslið 1. mgr. 14. gr. laga nr 11/1973 á grundvelli fram kominnar beiðni eignarnema þar að lútandi. Málinu var að því búnu frestað til vettvangsgöngu.
Föstudaginn 9. september 2022 var málið tekið fyrir. Gengið var á vettvang og aðstæður skoðaðar. Fært var til bókar að matsnefnd færi þess á leit við eignarnema að upplýst yrði um stærðir þess lands Óttarssstaða sem matsþoli héldi eftir að framkvæmd eignarnema frágenginni. Þá væri þess óskað að landamerki Óttarsstaða yrðu færð inn á kort eignarnema. Loks var málsaðilum gefinn frestur til að leggja fram greinargerð.
Þriðjudaginn 29. nóvember 2022 var málið tekið fyrir af matsnefndinni. Nefndin lagði fram afrit fundargerðar vegna fyrirtöku 25. ágúst 2022 og vettvangsgöngu 9. september sama ár. Þá höfðu matsnefndinni borist til framlagningar frá eignarnema athugasemdir 14. september 2022 vegna kröfu hans um umráðatöku, tölvubréf eignarnema 15. september 2022 til matsnefndar, þar sem upplýst var að sveitarstjórn hefði dregið til baka framkvæmdaleyfi vegna þeirra framkvæmda sem eru tilefni eignarnámsins, athugasemdir 22. september 2022 vegna kröfu eignarnema um umráðatöku ásamt þremur fylgiskjölum, þar sem þess var meðal annars óskað að „ákvörðun um umráðaheimild frá Matsnefnd eignarnámsbóta verði frestað að svo stöddu, uns nýtt framkvæmdaleyfi hefur verið samþykkt og eignarnemi endurmetið tímalínu verksins með tilliti til nýrrar dagsetningar á útboði verksins“, greinargerð eignarnema 10. nóvember 2022 ásamt 15 fylgiskjölum, svo og athugasemdir hans 25. nóvember 2022 ásamt fjórum fylgiskjölum. Þá höfðu matsnefndinni einnig borist til framlagningar frá eignarnámsþolum athugasemdir 13. og 16. september 2022 vegna kröfu eignarnema um umráðatöku ásamt einu fylgiskjali, greinargerð eignarnámsþola 10. nóvember 2022 ásamt 22 fylgiskjölum, tölvubréf eignarnámsþola 25. nóvember 2022 til matsnefndar ásamt einu fylgiskjali (korti) og tölvubréf eignarnámsþola 27. nóvember 2022 til matsnefndar ásamt fjórum fylgiskjölum. Voru skjöl þessi lögð fram. Af hálfu eignarnámsþola var lögð fram tímaskýrsla vegna vinnu lögmanns þeirra. Var málið að því búnu flutt munnlega fyrir matsnefndinni og eftir lögmönnum bókað að þeir teldu ekki þurfa að tjá sig frekar um málið en í munnlegum málflutningi. Var málið tekið til úrskurðar að því búnu.
Með tölvubréfi eignarnámsþola 6. janúar 2023 til matsnefndar bárust tvö ný skjöl, annars vegar samskipti eignarnámsþola við sveitafélagið Hafnarfjarðarbæ 3. nóvember 2022 og 5. desember sama ár vegna beiðni þeirra fyrrgreindu um breytingu á aðalskipulagi og hins vegar erindi Carbix 7. sama mánaðar til Hafnarfjarðarbæjar vegna beiðni um aðalskipulagsbreytingu.
Í tölvubréfi matsnefndar 9. janúar 2023 til aðila var þess farið á leit við aðila: Að upplýst yrði frekar um atvik að lagningu Reykjanesbrautar um 1960 og töku lands í þágu þeirrar vegagerðar, þ. á m. hvort vitað væri hvort endurgjald hefði komið fyrir land undir veg. Í tölvubréfinu var tilgreint að af málatilbúnaði aðila yrði helst ráðið að ekkert væri vitað um þetta en vegna rannsóknarskyldu matsnefndar vildi nefndin inna aðila sérstaklega um svör við þessu. Einnig að veittar yrði upplýsingar um áhrifasvæði þjóðvegarins fyrir og eftir framkvæmdir eignarnema, það er áhrifasvæði í samræmi við d. lið greinar 5.3.2.5 í skipulagsreglugerð nr. 90/2003.
Með tölvubréfi eignarnema 25. janúar 2023 til matsnefndar bárust athugasemdir hans vegnar nýrra gagna frá eignarnámsþola 6. þess mánaðar og fyrirspurnar matsnefndar 9. sama mánaðar ásamt fjórum fylgiskjölum. Með tölvubréfi eignarnámsþola 14. febrúar sama ár til matsnefndar bárust athugasemdir þeirra. Með tölvubréfi eignarnema degi síðar til matsnefndar bárust enn athugasemdir af hálfu eignarnema.
IV
Sjónarmið eignarnema:
Eignarnemi krefst þess að matsnefnd eignarnámsbóta meti hæfilegar bætur til eigenda fasteignarinnar Óttarsstaða vegna eignarnáms á 119.243 fermetra spildu undir veg úr landi Óttarsstaða, sem eignarnemi hyggst taka undir framkvæmdir við breikkun Reykjanesbrautar, að frádreginni 17.070 fermetra spildu lands núverandi vegar sem tilheyri eignarnema. Samtals skuli því koma bætur fyrir 102.173 fermetra spildu úr landi Óttarsstaða. Þá skuli matsnefnd ákveða bætur vegna hæfilegs málskostnaðar við hagsmunagæslu eignarnámsþola miðað við eðli og umfang málsins.
Eignarnemi bendir á að eins og samningaviðræður geri ljóst hafi hann leitast við að ljúka málinu með sátt. Þar sem sættir hafi ekki tekist og stórkostlegur munur sé á bótatillögum eignarnema og gagntillögu eignarnámsþola sé nauðsynlegt að leita til matsnefndar til að skera úr ágreiningi um fjárhæð eignarnámsbóta.
Varðandi afmörkun matsandlagsins tiltekur eignarnemi að eignarnámið beinist að eignarhlutum eignarnámsþola í spildu undir vegsvæði úr landi Óttarsstaða sem sé í óskiptri sameign þeirra í tilgreindum eignarhlutföllum. Eignarnámið beinist að heildareignarhluta sérhvers eignarnámsþola í matsandlaginu í samræmi við þinglýstar eignarheimildir. Eignarnemi tiltekur að samkvæmt fasteignaskrá sé fasteignin Óttarsstaðir 1.360 hektarar að stærð og landið sé þar skráð sem óútvísað land. Fasteignamat ársins 2022 nemi 28.850.000 krónum. Í aðalskipulagi Hafnarfjarðarkaupstaðar sé landið skilgreint sem almenningur/óbyggt svæði að mestu leyti, þ. á m. þar sem fyrirhuguð veglína liggi, en að hluta sem hverfisverndað eða verndað svæði. Í aðalskipulagi sé gert ráð fyrir breikkun Reyknesbrautar í samræmi við fyrirhugaðar framkvæmdir eignarnema. Ekkert deiliskipulag liggi fyrir um land Óttarsstaða. Samkvæmt landgreiningu miðist matsandlagið við 119.243 fermetra af mosagrónu hrauni innan Óttarsstaða meðfram núverandi vegsvæði Reykjanesbrautar. Eignarnemi kveðst telja sér til eignar núverandi vegsvæði, sem sé talið 12 metra breitt (6 metrar til hvorrar handar), alls 17.070 fermetrar. Komi vegsvæði núverandi vegar til frádráttar bótum fyrir matsandlagið. Skuli eignarnámsþolum því ákveðnar bætur fyrir samtals 102.173 fermetra (119.243 - 17.070), en heildarstærð spildunnar, alls 119.243 fermetrum, verði hins vegar skipt út úr jörðinni Óttarsstöðum í kjölfar eignarnámsins. Eignarnemi kveður eignarrétt sinn yfir eldra vegsvæði, sem hafi verið ítarlega rakinn í samskiptum aðila, byggja á því að Reykjanesbraut hafi legið í núverandi vegsvæði um áratugaskeið allt frá því vegurinn var lagður um 1960 og hafi frá þeim tíma verið haldið óslitið við af almannafé. Leiði sjónarmið laga nr. 46/1905 um hefð til sömu niðurstöðu með sömu rökum. Hér vísar eignarnemi meðal annars til dóma Hæstaréttar 21. febrúar 2008 í máli nr. 644/2006 (Syðri Fjörður), 20. mars 2003 í máli nr. 388/2002 (Fífuhvammur) og Hrd. 1980, bls. 920 (Leirvogstunga), auk úrskurðar matsnefndar eignarnámsbóta 18. nóvember 2011 í máli nr. 2/2011 (Hjarðarhagi). Verði vegsvæði núverandi Reykjanesbrautar því að koma til frádráttar bótum fyrir land undir veg, sbr. einnig það grundvallarsjónarmið 4. mgr. 39. gr. vegalaga að eignarnemi sé eigandi núverandi vegsvæða óháð skráðum eignarheimildum. Eignarnemi vísar til þess að eignarnámsþolar geri athugasemdir við tilgreiningu á stærð matsandlagsins þar sem þeir sætti sig ekki við frádrátt núverandi vegsvæðis sem falli innan heildarstærðar vegsvæðis sem skipt verði úr landinu. Hér bendir eignarnemi á að framsetning kröfugerðar í eignarnámsákvörðun og matsbeiðni til matsnefndar sé hefðbundin. Eignarnámsþolar hafi haldið því fram að 4. mgr. 39. gr. vegalaga eigi ekki við því eignarnemi geti ekki sannað eignarhald sitt á núverandi vegi, að eignarnemi hafi ekki þinglýst réttindum sínum samkvæmt 3. mgr. 40. gr. vegalaga og að ekki hafi verið lagður fram eignarnámsúrskurður eða samningur um landið. Eignarnemi kveður útskýringar á hvaða forsendum og réttarheimildum eignarhald hans á núverandi vegsvæði byggist vera fullnægjandi heimild. Hann hafnar alfarið túlkunum eignarnámsþola á ákvæðum vegalaga og dómafordæmum sem fyrir liggja.
Í þessu samhengi bendir eignarnemi á að engu breyti þótt tilvitnaðir dómar séu kveðnir upp fyrir gildistöku vegalaga nr. 80/2007. Ákvæði vegalaga um eignarnám og skyldu fasteignareiganda til að láta af hendi nauðsynlegt land til þjóðvegagerðar hafi staðið lítt breytt um áratugaskeið. Þá séu ákvæði vegalaga um fyrningu bótakrafna vegna vegagerðar í meginatriðum óbreytt þótt ákvæði um fyrningu sem lengi vel hafi verið eitt ár hafi verið breytt í 10 ár með gildandi lögum. Ákvæði hefðarlaga um fasteignarréttindi séu óbreytt. Eignarnemi bendir á eignarnámsheimildir vegalaga í VII. kafla vegalaga nr. 80/2007 og eignarnámsheimild í 37. gr. laganna, auk lögskýringargagna þar sem fram komi að ekki hafi verið um efnisbreytingar að ræða. Fyrri fordæmi dómstóla séu því gild réttarheimild. Þá hafnar eignarnemi því að 3. mgr. 40. gr. vegalaga hafi þau áhrif sem eignarnámsþolar halda fram og bendir á að ákvæðið hafi verið nýmæli í núgildandi vegalögum. Eignarnámið nú beinist að heildarvegsvæðinu að frádregnu því landi innan þess sem þegar tilheyri eignarnema. Eignarnemi vinni að því jafnt og þétt að þinglýsa vegsvæðum og sé það almennt gert í tengslum við framkvæmdir. Þá bendir hann á að þinglýsing breyti ekki efnislegu inntaki eignarréttar. Eignarnemi kveður 4. mgr. 39. gr. vegalaga eiga sér samsvörun í almennum reglum skaðabótaréttar um að bæta beri nettótjón landeiganda og hafi hún því víðtækari skírskotun en aðeins í tilvikum þegar eldri vegur er lagður niður og honum skilað aftur til landeiganda. Eignarnemi bendir á að hann hafi um áratugaskeið haft óslitin umráð yfir vegsvæðinu, viðhaldið mannvirkinu af almannafé án athugasemda eða krafna sem vitað sé um af hálfu eignarnámsþola. Vísar eignarnemi t.d dóms Hæstaréttar 21. febrúar 2008 í máli nr. 644/2006 (Syðri Fjörður) málatilbúnaði sínum til stuðnings, þar sem skorið hafi verið úr um frádrátt eldra vegstæðis. Þá bendir eignarnemi á að eldri vegalög hafi kveðið á um að ekki bæri að greiða bætur fyrir óræktað land sem tekið hafi verið til þjóðvegagerðar, sbr. 2. mgr. 25. gr. vegalaga nr. 101/1933 og 1. mgr. 45. gr. vegalaga nr. 45/1994, auk þess sem í þessum lögum hafi verið kveðið á um stutta fyrningarfresti, sbr. t.d. 30. gr. laga nr. 101/1933 og 49. gr. laga nr. 45/1994, og bótakröfur sem kynnu að hafa stofnast því löngu fyrndar. Þótt sjónarmið kunni að hafa breyst undanfarin ár raski það ekki réttarstöðunni. Krafa eignarnema um frádrátt núverandi vegsvæðis sé því fyllilega lögmæt.
Eignarnemi bendir á að fyrirhuguð framkvæmd feli í sér tvöföldun Reykjanesbrautar á landsvæði sem legið hafi vegur um áratugum saman og þar sem hvorki sé að finna fasteignir né önnur mannvirki og bendir á dómaframkvæmd og úrskurðaframkvæmd matsnefndar auk lagagrundvölls í þessu samhengi. Þá komi fram í skýrslunni Grindavíkurvegur — saga og minjar frá 2012, sem liggi fyrir í málinu, að Reykjanesbraut hafi legið í sama vegstæði frá því a.m.k. árið 1960. Ekkert liggi fyrir um hvort eða hvenær komi til álita að reisa mannvirki á jörðinni, hvort heimild þess efnis fáist eða um ætlaðan kostnað hugsanlegra framkvæmda.
Við mat á bótum telur eignarnemi að líta beri til almennra sjónarmiða um ákvörðun eignarnámsbóta sem hann gerir grein fyrir í málatilbúnaði sínu, þ. á m. um fullt verð í merkingu 72. gr. stjórnarskrárinnar, sjónarmið um söluverð, notagildi og enduröflunarverð, þýðingu lögákveðinnar landnýtingar og opinberrar skráningar fyrir verðgildi fasteigna o.fl. Eignarnemi telur að markaðsverð matsandlagsins sé vegna staðsetningar, gæða og nálægðar við veg ekki hærra en hann hafi boðið. Rétt sé að líta til samninga við landeigendur í sambærilegum málum og fyrirliggjandi upplýsinga um landverð á jörðum/spildum sem gengið hafi kaupum og sölum á svipuðum slóðum, nýlegra úrskurða matsnefndar, mats þjóðskrár á landbúnaðarlandi í nágrenninu og gildandi fasteignamats matsandlagsins.
Þessu til viðbótar bendir eignarnemi á að viðurkennt sjónarmið við mat á eignarnámsbótum sé að eigendur lands sem vegur liggi um verði ávallt að gera ráð fyrir að vegir verði uppfærðir og lagfærðir, auk þess sem umferð kunni að aukast eða minnka með árunum og skipulag breytast. Þessi sjónarmið eigi að leiða til þess að meint tjón landeigenda af breikkun og endurbyggingu vega séu minni en ef verið væri að leggja veg um land þar sem vegur hefði ekki legið áður. Af því leiði að sjónarmið um önnur áhrif af vegarlagningu, t.d. hugsanleg áhrif vegna skipulagskvaða, komi ekki til skoðunar í sama mæli. Þá leggur eignarnemi áherslu á þá grundvallarreglu að bætur skuli miðast við að gera eignarnámsþola eins settan fjárhagslega og eignarnámið hefði ekki farið fram. Bætur skuli miða við sannað fjárhagslegt verðmæti (gangverð) eignarnuminnar spildu á matsdegi miðað við staðgreiðslu og núverandi notkun. Til frádráttar komi allar hugsanlegar hagsbætur sem eignarnámsþoli hafi af framkvæmdum, sbr. 39. gr. vegalaga.
Eignarnemi krefst þess að eignarnámsþolum verði ákvarðaðar bætur í samræmi við þessi meginsjónarmið og miðað við framlögð málsgögn. Eignarnemi áréttar að hann telji sig óbundinn af framlögðum tilboðum enda hafi þau verið liður í að ná samningum við landeigendur. Eignarnemi heldur því fram að sú fjárhæð sem hann hafi boðið í samningaviðræðum bindi ekki hendur matsnefndar og beri ekki að skilja sem lægstu mögulegu fjárhæð við mat á endanlegum bótum heldur leggi nefndin sjálfstætt mat á hæfilegar bætur út frá gögnum máls og eigin sérþekkingu.
Eignarnemi vísar til þess að samkvæmt fasteignaskrá sé land Óttarsstaða metið á 28.850.000 krónur og sé skráð stærð þess 1.360 hektarar. Samkvæmt því sé fasteignamat að meðaltali 21.213 krónur á hektara eða 2,12 krónur á fermetra. Samkvæmt forsendum sem eignarnemi hafi lagt til grundvallar fyrri tilboðum sínum megi þó ætla að markaðsverð sé hærra en tilboðin hafi jafnframt tekið tillit til þess að um væri að ræða land meðfram vegi og að mestu innan veghelgunarsvæðis samkvæmt vegalögum nr. 80/2007. Eignarnemi telur í samræmi við fyrri tilboð sín og tiltæk gögn að hæfilegar bætur fyrir matsandlagið nemi 2.100.000 krónum á hektara eða 210 krónum á fermetra, sbr. lokatilboð hans. Við mat á hæfilegri bótafjárhæð kveðst eignarnemi hafa litið til þess að matsandlagið sé meðfram núverandi Reykjanesbraut og muni að mestu vera innan núverandi veghelgunarsvæðis sem sæti lögbundnum takmörkunum samkvæmt 1. mgr. 32. gr. vegalaga og takmörkunum skipulagslöggjafar um heimil not, þ. á m. samkvæmt d. lið greinar 5.3.2.5 í skipulagsreglugerð nr. 90/2013. Núverandi vegur hafi upphaflega verið lagður sem steyptur vegur upp úr 1960 og hafi verið meginsamgönguæð um Reykjanesið síðan. Samkvæmt fordæmum matsnefndar eignarnámsbóta hafi land næst vegi lægra matsverð en land sem liggi fjær vegi vegna þeirra kvaða sem til staðar séu, sbr. t.d. úrskurð matsnefndar 30. mars 2009 í máli nr. 10/2008 (Ásgrímsstaðir og Móberg) og dóm Hæstaréttar í máli nr. 349/2004 (Þjórsártún).
Hafi eignarnemi meðal annars litið til úrskurðar matsnefndar 30. júlí 2015 í máli nr. 2/2014 (spilda úr landi Óttarsstaða á 2.250.000 krónur á hektara eða 225 krónur á fermetra). Hafi fyrri tilboð eignarnema meðal annars tekið mið af þessari niðurstöðu nefndarinnar, uppreiknað með tilliti til vísitölu, þeirrar staðreyndar að um land í næsta nágrenni við veg sé að ræða, auk þess að taka tillit til áhrifa sem leiði af framkvæmdinni, sbr. dóm Hæstaréttar 17. mars 2005 í máli nr. 349/2004 (Þjórsártún). Af öðrum sambærilegum málum hafi meðal annars verið litið til úrskurðar 30. júlí 2015 í máli nr. 5/2014 (Stóra-Vatnsleysa á Reykjanesi 150 krónur á fermetra), úrskurðar 30. júní 2015 í máli nr. 3/2014 (land Skógræktar ríkisins við Hafnarfjörð 300 krónur á fermetra), úrskurðar 30. júní 2015 í máli nr. 4/2014 (Hvassahraun vestan Óttarsstaða 225 krónur á fermetra), úrskurðar 30. júlí 2015 í máli nr. 7/2014 (Stóra Knarranes I á Vatnsleysuströnd 150 krónur á fermetra) og úrskurðar 30. júlí 2015 í máli nr. 9/2014 (Sjónarhóll 100 krónur á fermetra), sem ítarlega er lýst í málatilbúnaði eignarnema. Af þessum úrskurðum telur eignarnemi ljóst að við mat á verðmæta lands á þessu svæði þurfi að líta til söluverðmætis hins umþrætta landsvæðis og við það mat þurfi að líta til þróunar byggðar, hver sé líkleg byggðarþróun í framtíðinni og hvort einhverjar aðstæður séu uppi sem séu til þess fallnar að vekja væntingar sem hafi áhrif á verð. Þá hafi í úrskurðum í málum nr. 3/2014 og 4/2014 t.d. verið litið til mögulegrar uppbyggingar á flugvelli í Hvassahrauni sem ekki horfi eins við í dag eftir eldgos á svæðinu. Sama megi segi um áform um byggingu flugvallar og uppbyggingu hafnar á þessu svæði.
Eignarnemi telur aðra nýtingu en núverandi not jarðar eignarnámsþola ekki fyrirséða eða líklega og núverandi not séu því líklegustu not. Bendir eignarnemi t.d. á Hrd. 1984, bls. 906 (Ásgarður) og Hrd 1999, bls. 2666 (Sorpstöð Suðurlands) máli sínu til stuðnings. Meta verði framboðið einingaverð lands í því ljósi. Eignarnámsþolar hafi ekki sýnt fram á eða gert sennilegt að breytingar verði á notkun landsins í bráð, sbr. t.d. dóm Hæstaréttar 25. mars 2010 í máli nr. 404/2009 (Mýrar) þar sem meginniðurstaða réttarins hafi verið sú að kröfur verði að byggjast á haldbærum gögnum. Að mati eignarnema liggi ekkert fyrir um fyrirhugaða eða líklega nýtingu til framtíðar sem geti haft áhrif á fjárhæð bóta. Landið sé óbyggt og hafi verið það frá því eignarnámsþolar eignuðust það. Ekkert deiliskipulag liggi fyrir eða aðrir skilmálar varðandi hugsanlegar byggingar sem unnt sé að styðjast við. Samkvæmt gildandi svæðisskipulagi höfuðborgarsvæðisins séu Óttarsstaðir fyrir utan svokölluð vaxtamörk. Þótt svokallað þynningarsvæði álversins í Straumsvík hafi verið fellt niður er ekki þar með sagt að landið sé byggilegt í bráð þar sem eftir sé að mæla hugsanlega mengun og fylgjast með þróun hennar á næsta nágrenni. Þá hafi landið ekki að öðru leyti verið gert tilbúið til annarrar notkunar. Hafi það áhrif til verulegrar lækkunar á verðmati umfram kröfugerð eignarnámsþola. Eignarnemi telur ófært að leggja til grundvallar að land geti fallið í flokk byggingarlóða í nánustu framtíð ef engar áætlanir liggi fyrir um slíkt og beri því að flokka landið sem óbyggt land, óútvísað, óskipulagt og einsleitt, sem þakið sé mosagrónu hrauni. Við það bætist að jörðin sé að miklu leyti friðlýst svæði sem takmarki möguleika til framtíðarbyggingar, þ. á m. með vísan til laga nr. 111/2021 um umhverfismat framkvæmda og áætlana, sbr. og laga nr. 60/2013 um náttúruvernd, en hluti Óttarsstaðajarðarinnar sé nr. 111 í náttúruminjaskrá og þar séu einnig friðaðar söguminjar. Eignarnemi telur og að framkvæmdin breyti engu um framtíðarnotkun landsins umfram það sem nú sé enda hafi vegur legið um landið á þessum stað um áratugaskeið og umferð aukist jafnt og þétt samhliða þróun samfélagsins og áhrifin því þegar komin fram á verðmæti fasteignarinnar. Jafnvel þótt áætlanir um uppbyggingu á jörðinni væru til staðar telur eignarnemi ólíklegt að nokkur uppbygging gæti átt sér stað á svæðinu þar sem fyrirhuguð breikkun verði, því svæðið sé í mikilli nálægð við núverandi vegsvæði og innan veghelgunarsvæðis núverandi vegar. Eignarnemi áréttar að engar ákvarðanir hafi verið teknar um breytta framtíðarnýtingu.
Eignarnemi hafnar því sem fram hafi komið í málinu um að áætlun sé um höfn í landi jarðarinnar í náinni framtíð sem hafi áhrif á verðmæti matsandlagsins. Í því samhengi bendir eignarnemi á að af umfjöllun í greinargerð við aðalskipulag Hafnarfjarðar 2013-2025 komi fram fyrirvarar og ekkert liggi fyrir um hvort þessar áætlanir gangi eftir. Skipulagi hafi verið frestað á þessu svæði og margt þyrfti að gerast til þess að slíkar áætlanir yrðu að veruleika. Hugmyndirnar geti því ekki haft áhrif á mat á verðmæti matsandlagsins og beri að líta framhjá þeim. Eignarnemi fær raunar heldur ekki séð með hvaða hætti slík höfn gæti orðið að veruleika án þeirra mislægra gatnamóta við Rauðamel sem eignarnemi hyggst koma á í tengslum við breikkunarframkvæmdina. Ef matsnefndin teldi rétt að líta til framtíðarnýtingar af þessum toga bæri nefndinni að taka fullt tillit til þeirrar hagsbótar sem eignarnámsþolum hlotnist vð framkvæmdina, sbr. 3. mgr. 39. gr. vegalaga.
Eignarnemi mótmælir því kröfufjárhæðum eignarnámsþola í heild sinni og telur fjárhæðirnar á engan hátt í samræmi við raunverulegt tjón eignarnámsþola, verðmat á gæðum og staðsetningu lands, hefðbundin viðhorf við mat á bótum fyrir eignarnumið land eða úrskurðaframkvæmd matsnefndar. Bótarkröfur eignarnámsþola byggi á því að framkvæmd eignarnema hafi áhrif á land sem allt sé æskilegt og fyrirhugað byggingarland í náinni framtíð óháð öðrum aðstæðum. Þessu hafnar eignarnemi. Þá virðist kröfufjárhæðir eignarnámsþola miða við aðstæður þegar vegur sé lagður um land þar sem enginn vegur hafi verið áður. Eignarnemi hafnar því einnig og byggir á að upphafleg vegalagning innan lands jarðar eignarnámsþola sé ekki hið eiginlega umfjöllunarefni í málinu, auk þess sem kröfugerð eignarnámsþola sé langt umfram raunverulegt verðmæti matsandlagsins.
Við verðmat matsandlagsins byggir eignarnemi á fleiri gögnum, nánar tiltekið gögnum um sölu og verðmat sambærilegs lands, þ. á m. fyrri sölu jarðarinnar Óttarsstaða (sölur 2013, 2017 og 2021 þar sem kaupverðs hafi ekki verið getið), svo og sölu nálægra eða sambærilegra eigna (afsal 2022 vegna sölu á aðliggjandi landi Lónakots 2021 á 62,79 krónur á fermetra). Þá hafnar eignarnemi því að líta skuli til sjónarmiða eignarnámsþola um sölu á nánar tilgreindum fasteignum því þau eigi ekki við (þ. á m. kaup á landi undir Vesturlandsveg við Lágafell í Mosfellsbæ þar sem um hafi verið að ræða land í þéttbýli skipulagt sem íbúðarsvæði í aðalskipulagi, auk fasteignamats atvinnu- og iðnaðarlóða í nágrenni við jörðina). Eignarnemi byggir á að miða skuli við ætlað söluverð eða markaðsvirði matsandlagsins þar sem ekkert liggi skýrlega fyrir um núverandi eða fyrirhugað notagildi þess, arðs af eigninni eða þörf á enduröflun sambærilegrar fasteignar í kjölfar framkvæmdarinnar.
Varðandi afsal 1. febrúar 2022 vegna 50% hlutar í Lónakoti, næstu jarðar við Óttarsstaði, bendir eignarnemi á að Lónakot sé alls 430 hektarar að stærð, kaupverð hafi numið 135.000.000 krónum og hektaraverð því 627.907 krónur eða 62,79 krónur á fermetra. Eignarnemi telur því engar forsendur til að fallast á gagntilboð eignarnámsþola upp á 56.025.760 krónur á hektara eða 5.603 krónur á fermetra sem sé langt umfram markaðsverð fyrir land á sama svæði.
Eignarnemi kveður fyrri tilboð sín mjög hæfileg og jafnvel rífleg fyrir land meðfram núverandi vegi miðað við tegund og nýtingarmöguleika landsins og nýjustu upplýsingar um sölu lands.
Eignarnemi hafnar því að eignarnámsþolar verði fyrir fjárhagslegu tjóni vegna hugsanlegs óhagræðis eða jarðrasks á framkvæmdatíma enda séu engin mannvirki á jörðinni, þar fari ekki fram ræktun og ekkert liggi fyrir um fyrirhugaða uppbyggingu á svæðinu í náinni framtíð. Þá hafnar eignarnemi því að verðgildi jarðarinnar muni rýrna við framkvæmdirnar eða takmarkað fyrirsjáanlega framtíðarnýtingu landsins heldur þvert á móti. Ekkert bendi til þess að eignarnámsþolar verði fyrir öðru fjártjóni en sem nemi því að matsandlaginu verði skipt út úr landinu. Eignarnemi telur engar forsendur fyrir greiðslu bóta til eignanrámsþola vegna ætlaðrar skiptingar landsins eða takmarkana á framtíðarnýtingu þess. Ráðgerð breikkun Reykjanesbrautar innan jarðar eignarnámsþola liggi aðallega um landsvæði þar sem áhrifa Reykjanesbrautar gæti nú þegar, því matsandlagið falli að mestu saman við veghelgunarsvæði núverandi vegar, sbr. 30. gr. vegalaga, sem hafi legið innan jarðarinnar um áratugaskeið. Breikkaður vegur hafi því ekki önnur áhrif á nýtingu lands eða landkosta en þau sem þegar séu til staðar.
Um hugsanleg önnur áhrif vegna eignarnámsins sé til þess að líta að eignarnemi hafi boðið bætur að álitum vegna hugsanlegs jarðrasks/áhrifa af vegarlagningunni sem lið í að ná samkomulagi við eignarnámsþola. Eignarnemi byggir á hinn bóginn á því að öll hugsanleg verðlækkun aðliggjandi lands, sem um sé að ræða, hafi þegar komið fram fyrir löngu, sbr. meðal annars sjónarmið sem fram komi í dómum Hæstaréttar í máli nr. 394/2004 (Þjórsártún), 8. október 2009 í máli nr. 345/2008 og í máli nr. 644/2008. Eignarnemi áréttar því að engin almenn verðlækkunaráhrif geti orðið vegna framkvæmdanna og að líklegt verðfall aðliggjandi lands, ef um slíkt sé að ræða, hafi þegar komið fram. Reykjanesbraut hafi legið um landið um áratugaskeið og takmarkist notkun og framtíðarnýting landsins við tilvist vegarins. Eignarnemi telur að breikkun vegarins nú hafi óveruleg áhrif á nýtingu landsins umfram þegar til komin áhrif. Taka beri tillit til þess við ákvörðun bóta fyrir landið. Eignarnemi bendir á að skráð stærð jarðarinnar Óttarsstaða samkvæmt fasteignaskrá sé 1.360 hektarar og eftir beiðni matsnefndar hafi eignarnemi tekið saman upplýsingar um stærð þess lands sem eignarnámsþolar halda eftir að eignarnámi frágengnu. Samkvæmt þeim upplýsingum sem eignarnemi hafi aflað sé heildarstærð Óttarsstaða fyrir eignarnám 13.505.279 fermetrar en eftir eignarnám 13.386.036 fermetrar. Haldi eignarnámsþolar eftir 1.703.653 fermetrum norðan vegar og 11.682.383 fermetrum sunnan vegar. Matsandlagið nemi alls 119.243 fermetrum og þar af kveður eignarnemi sig þegar eiga 17.070 fermetra. Eignarnámsþolum beri því bætur fyrir 102.173 fermetra. Við eignarnámið færist eignarheimild að um 0.88% heildarjarðarinnar til eignarnema. Þetta telur eignarnemi styðja að framkvæmdin og eignarnámið muni hafa óveruleg áhrif á nýtingu landsins. Hann telur því engar forsendur til að ákvarða bætur fyrir skiptingu lands eða meint óhagræði af vegarlagningu, enda sé hvorki búið á jörðinni né fari þar fram ræktun eða önnur starfsemi, sbr. t.d. úrskurði matsnefndar 25. júlí 2003 í máli nr. 3/2003 (Hjarðaból) og 5. ágúst 2003 í máli nr. 2/2003 (Fjarðarhorn). Eignarnemi sé reiðubúinn að standa við fyrra boð sitt um bætur að álitum vegna meints óhagræðis á framkvæmdatíma en meta verði framboðna fjárhæð í því ljósi að um samningaviðræður hafi verið að ræða þar sem eignarnemi hafi leitast árangurslaust við að ná samningum. Loks áréttar eignarnemi þann hag sem eignarnámsþolar hafi af framkvæmdum eignarnema og taka beri tillit til við bótaákvörðun, sbr. 3. mgr. 39. gr. vegalaga, það er vegna mislægra vegamóta við Rauðamel og stígs fyrir gangandi og hjólandi vegfarendur samhliða vegi undir Reykjanesbraut. Þessi þáttur framkvæmdarinnar sé ekki nauðsynlegur hluti verksins eins og staðan sé í dag en viðbótarkostnaður vegna undirganga hlaupi á hundruðum milljóna króna. Í öllu falli séu áhrif á land lágmörkuð með gerð framtíðarvegamóta við Rauðamel, þar sem gert sé ráð fyrir tengingum til norðurs og suðurs sem tryggi aðkomuleiðir þegar og ef farið verði í uppbyggingu í framtíðinni. Því sé enginn grundvöllur fyrir ákvörðun bóta fyrir skiptingu lands eða óhagræðis af tilkomu breikkunarinnar.
Eignarnemi hafnar öðrum kröfum eignarnámsþola um bætur vegna áhrifa af völdum eignarnámsins. Þannig telur eignarnemi að eignarnámsþolar verði ekki fyrir teljandi óþægindum á framkvæmdatíma umfram aðra vegfarendur og íbúa stór-Reykjavíkursvæðisins sem þurfi að sætta sig við opinbera framkvæmdir. Framboðnar bætur að fjárhæð 1.000.000 krónur telur eignarnemi hámarksbætur fyrir þann þátt málsins og tekur þar mið af úrskurðarframkvæmd matsnefndar. Þá hafnar eignarnemi því að bótaskylt tjón fylgi breytingum á vegtengingu að Straumi og bendir á að í stað þeirra hættulegu vegamóta sem þar séu í dag verði öll aðkoman gerð öruggari sem ætti fremur að leiða til verðhækkunar lands. Þá kveðst eignarnemi að sjálfsögðu hafa skoðað möguleika á að leggja sérstakan veg frá gatnamótum við Straum að mislægum gatnamótum við álverið en ekki hafi fengist heimild til þess vegna viðkvæms umhverfis Straumsvíkur, Straums og tjarna eins og liggi fyrir í málsgögnum. Þá hafnar eignarnemi bótaskyldu vegna ætlaðrar hljóð- og loftmengunar í framtíðinni. Um hljóðstig frá umferð og viðbrögð við hávaða gildi reglugerð nr. 724/2008 og samkvæmt umhverfisskýrslu aðalskipulagstillögu sé hljóðstig frá Reykjanesbraut komið í 50 db í 500 metra fjarlægð og fyrstu hús Óttarsstaða séu í um 750 metra fjarlægð frá vegi og 1000 metrar virðist til strandar. Eignarnemi hafnar einnig kröfum eignarnámsþola um bætur vegna 100 metra áhrifasvæðis til hvorrar handar frá veginum, því um sé að ræða veg sem hafi verið lagður fyrir áratugum síðan. Vegurinn breikki aðeins til suðurs og því verði engin breyting á áhrifasvæði á landi norðanmegin.
Samandregið telur eignarnemi hæfilegt verð fyrir matsandlagið nema 210 krónum á fermetra. Fallist matsnefnd ekki á það bendir eignarnemi á að verð fyrir matsandlagið geti að hámarki numið 325 krónum á fermetra en að frádregnum 25% til lækkunar, það er 244 krónum á fermetra, því um sé að ræða breikkun núverandi þjóðvegar, matsandlagið sé allt innan núverandi veghelgunarsvæðis og staðsett í næsta nágreinni við álverksmiðju ISAL. Taki slíkt hámarksverð mið af nýjasta úrskurði matsnefndar 28. júní 2022 í máli nr. 7/2021, þótt eignarnemi telji forsendur í því máli, þar sem um hafi verið að ræða gróið land á Kjalarnesi í eigu aðila í atvinnurekstri og land skilgreint sem landbúnaðarland, ekki fyllilega sambærilegar við aðstæður í tilviki Óttarsstaða. Engin rök standi til þess að ákvarða verð matsandlagsins hærra enda séu hugsanleg verðlækkunaráhrif þegar fram komin. Raunar telur eignarnemi að eðlilegt og hæfilegt verð fyrir landið skuli ákvarðað lægra að teknu tilliti til þeirra breytinga sem orðið hafi á svæðinu. Eignarnemi hafnar sjónarmiðum um matsandlagið sem byggingarland enda sé landið ekki deiliskipulagt sem slíkt, sé ekki á aðalskipulagi sem íbúðar- eða iðnaðarsvæði og alls óvíst hvort það gæti yfir höfuð hentað til slíkra nota eða hvert byggingarmagn gæti orðið. Meta beri landið sem óbyggt óútvísað land, sbr. meðal annars úrskurð matsnefndar í máli nr. 7/2021.
Þessu öllu til viðbótar byggir eignarnemi á sjónarmiðum um verðmat lands og framboðnar bætur sem fram komu í svörum við athugasemdum eignarnámsþola við framkvæmdina.
Eignarnemi mótmælir málatilbúnaði eignarnámsþola, þ. á m. málavaxtalýsingu af þeirra hálfu. Hann bendir á nýlega umhverfismatsskýrslu sem unnin hafi verið fyrir Faxaflóahafnir 2021 þar sem talið hafi verið að Óttarsstaðahöfn væri í reynd ekki valkostur af fjölmörgum ástæðum, t.d. vegna umhverfisáhrifa, eldvirkni og skorts á öllum innviðum. Þá bendir hann á skipulags- og matslýsingu sem unnin hafi verið fyrir Hafnarfjarðarkaupstað í september 2022 um breytingu á aðalskipulagi Hafnarfjarðar og breytingu á deiliskipulagi álversins í Straumsvík. Þar séu kynntar fyrirætlanir um umtalsverða stækkun Straumsvíkurhafnar og gerð landfyllingar, aðkomuvega og vegtenginga við iðnaðarsvæðið sunnan Reykjanesbrautar. Þar komi fram að markmiðið sé að styðja við fjölþætta hafnarstarfsemi. Eignarnemi telur þessi gögn benda sterklega til þess að hugsanleg höfn í landi Óttarsstaða verði aldrei raunhæfur möguleiki og því ófært að taka tillit til slíkra framtíðarhugmynda eignarnámsþola við mat á bótum. Fyrirspurn eigenda til Hafnarfjarðarkaupstaðar í lok október um breytingu á aðalskipulagi í þá veru hafi ekkert vægi í málinu. Eignarnemi hafnar einnig þeirri staðhæfingu eignarnámsþola að eignarnemi hafi einhliða horfið frá breyttri legu Reykjanesbrautar samkvæmt aðalskipulagi Hafnarfjarðarkaupstaðar 2013-2025 og að þeim hafi ekki gefist kostur á að koma að athugasemdum sínum. Hið rétt sé að sveitarfélagið Hafnarfjörður fari með skipulagsvaldið og ekki verði annað ráðið en að sveitafélagið hafi farið að skipulagslögum við breytingu aðalskipulagsins 2021, þar sem framtíðarlega Reykjanesbrautar var færð í núverandi vegstæði, svo og að eigendur Óttarsstaða hafi sent inn athugasemdir. Samkvæmt 1. mgr. 28. gr. vegalaga beri eignarnema að leggja vegi í samræmi við skipulagsáætlanir. Samkvæmt tillögu um breytingu á aðalskipulaginu sýnist sveitarfélagið hafa fallið frá þeirri hugmynd að færa veginn því hætt hefði verið við stækkun álversins. Þar komi jafnframt fram að með því að hafa stofnbrautina í núverandi legu skapist betri tenging við aðliggjandi svæði norðan og sunnan við brautina, auk þess sem áhrif á jarðfræði, landslag, útivist, ásýnd og gróðurfar verði minni í núverandi vegstæði.
Í tilefni af beðni matsnefndar um að eignarnemi upplýsti um byggingarbannskvaðir samkvæmt skipulagsreglugerð vísar eignarnemi til fyrirmæla f. liðar greinar 5.3.2.5 í skipulagsreglugerð og tiltekur að við breikkun vegarins til suðurs færist 100 metra skipulagskvöð eitthvað utar. Hafi eignarnemi látið reikna út flatarmálið sem við bætist, samtals 30.353 fermetrar. Hann vekur athygli á að hugsanleg útfærsla kvaðar sé einungis þeim megin sem breikkunin sé, sunnan vegar. Engra áhrifa gæti af framkvæmdum eignarnema norðan vegar. Eignarnemi bendir á að skipulagskvöðin samkvæmt tilvitnuðu ákvæði sé undanþæg og að það sé með öllu óvíst að breikkun vegarins hafi nokkur áhrif á verðmæti aðliggjandi lands, hvað þá bótaskyld áhrif á hagsmuni eignarnámsþola. Skipulagskvöðin sé aðeins 100 metrar fyrir íbúðarhúsnæði en 50 metrar fyrir atvinnuhúsnæði eða annað húsnæði. Verslunar- og þjónustuhúsnæði geti þannig farið upp að veghelgunarsvæði sem sé 30 metrar frá miðlínu vegar, sbr. 1. mgr. 32. gr. vegalaga. Þá tiltekur eignarnemi að sé land síðar skipulagt fyrir atvinnulóðir eða slíkt hafi breikkun vegarins engin áhrif. Eignarnemi hafnar því að í málinu verði hugsanleg verðlækkunaráhrif reiknuð með útfærslu skipulagskvaðar fyrir íbúðarhús og áréttar að bótakröfur verði að byggja á raunverulegu og sannanlegu tjóni. Hann telur langlíklegast að ef land sunnan vegarins verði lagt undir byggð í framtíðinni, sem reyndar sé alls óvíst, þá verði það lagt undir athafnasvæði en ekki íbúðabyggð. Fjarlægðarmörk vegna athafnasvæðis breytist ekkert við framkvæmdina. Eignarnemi kveður búðarbyggð mjög ólíklega eða útilokaða á þessu svæði í nánustu framtíð vegna náttúrulegra aðstæðna og eldgosahættu. Engir nauðsynlegir innviðir séu til staðar og landið utan byggðalínu svæðisskipulags höfuðborgarsvæðisins eins og áður hafi verið lýst. Ef íbúðabyggð muni í framtíðinni teygja sig í þessa átt telur eignarnei líklegra að byggð þróist með ströndini, norðan vegar, þar sem engin áhrif verði vegna breikkunar vegarins. Eignarnemi bendir og á að Óttarsstaðajörðin sé gríðarlega landmikil og því muni breyting á skipulagskvöð að líkindum engin áhrif hafa á verðmæti hennar. Horfa verði á land jarðarinnar í heild við mat á hvort breikkunin hafi einhver slík áhrif. Þá verði ekki frekari landskipting af völdum framkvæmdarinnar. Telji nefndin rétt að bæta að hluta einhver áhrif vegna útfærslu byggingarbannskvaðar beri að taka fullt tillit til þess við mat á verðmæti lands næst vegi til lækkunar.
Í tilefni af fyrirspurn matsnefndar um hvort frekari upplýsingar væru til um eignarhald núverandi vegsvæðis vísar eignarnemi til þess að kannað hafi verið ítarlega hvort gögn fyndust um kaup á landi þegar framkvæmdir hefðu hafist við fyrri breikkunaráfangann upp úr aldamótum. Ekki finnist gögn um að greitt hafi verið fyrir land undir veg á þeim tíma sem vegurinn hafi verið lagður um miðjan 7. áratug síðustu aldar. Helstu gögnin um þetta sem eignarnemi geti lagt fram sé saga þess vegar sem nái aldir aftur í tímann. Um 1960 hafi verið hafist handa við að leggja nýja Suðurnesjaveginn en hann hafi samkvæmt heimildum verið lagður og steyptur á árunum 1960-1965 og vegurinn því legið um land Óttarsstaða um 60 ára skeið. Eignarnemi áréttar fyrri sjónarmið sem að þessu atriði snúa, þ. á m. dómafordæmi og ákvæði vegalaga í gegnum tíðina. Hann kveður forsendur í dómi Hæstaréttar í máli nr. 644/2006 eigi fullum fetum við hér og áréttar að samkvæmt eldri lagaákvæðum hafi ekki borið að greiða bætur fyrir óræktað land undir veg auk þess sem fyrningarfrestur krafna vegna bóta fyrir vegaframkvæmdir hafi verið styttri en nú er. Eignarnemi upplýsir að samkvæmt heimildum hafi verið gjaldskylda á veginum og innheimt veggjald. Gjaldskýli hafi verið nálægt Straumi. Þá hafi því þegar verið ljóst að íslenska ríkið hafi talið sig eiganda og í fullri heimild til að innheimta gjald fyrir notkun vegarins. Ekki verði annað ráðið en að vegarlagning þessi hafi verið almannaheilla, öllum sýnileg og veggjald innheimt fram til 1975 er framkævmdarkostnaður hafi verið uppgreiddur. Hvergi virðist koma fram í heimildum að landeigendur á svæðinu hafi gert athugasemdir eða kröfur vegna lagningar vegarins og engin gögn finnist um það heldur. Eignarnemi telur ljóst að eignarhald hans á núverandi vegsvæði sé alveg skýrt samkvæmt fordæmum dómstóla sem vísað hafi verið til, úrskurðarframkvæmd matsnefndar eignarnámsbóta og ákvæðum vegalaga fyrr og nú. Allar kröfur vegna núverandi vegar séu fallnar niður fyrir fyrningu hvort sem litið sé til gildandi vegalaga eða eldri vegalaga. Aðeins beri því að greiða bætur fyrir viðbótarland undir veg, ekki eldra vegsvæðið. Þá framkvæmd telur eignarnemi og í samræmi við bótareglu vegalaga, um að bætur greiðist aðeins fyrir viðbótarland, þótt reglan sé orðuð þannig að draga skuli frá bótum fyrir land sem leggist af við framkvæmd. Eignarnemi áréttar að vegna reglna fasteignaskrár og þinglýsingalaga verði hann að fá skilríki fyrir eignarrétti sínum að heildarvegsvæðinu svo unnt sé að stofna lóð í fasteignaskrá og þinglýsa vegsvæðinu. Þetta breyti þó ekki hinum efnislega rétti eignarnema til núverandi vegsvæðis og ekki verði metnar bætur fyrir land sem þegar tilheyri eignarnema. Eignarnemi heldur því fram að framkvæmdin hafi verið sú að eignarnámið nái til heildarsvæðisins sem verði skipt út úr jörðinni en bætur greiddar fyrir viðbótarlandið (nettó) og þannig hafi verið gengið frá samningum við eigendur lands undir veg í fyrri breikkunaráfanga vegna Reykjanesbrautar, t.d. í tilviki Hvassahrauns og Brunnastaðahverfis.
Eignarnemi gerir athugasemdir við gögn sem eignarnámsþolar lögðu fram í málinu eftir munnlegan flutning þess, annars vegar fyrirspurn eignarnámsþola um breytingu á aðalskipulagi Hafnarfjarðarbæjar og bréfs frá þriðja aðila, Coda Terminal, til Hafnarfjarðarkaupstaðar með fyrirspurn eða ábendingu um breytingar á aðalskipulagi til framtíðar. Fyrirspurn eignarnámsþola um hugsanlega breytingu á skipulagi í landi Óttarsstaða geti ekki ein sér haft áhrif til hækkunar á landverði og þýðing bréfs Coda Terminal fyrir niðurstöðu í málinu sé óljós. Eignarnemi telur þessi viðbótargögn ekki hafa neina þýðingu fyrir úrlausn málsins. Hér áréttar eignarnemi fyrri málatilbúnað sinn meðal annars um hugmyndir eignarnámsþola um gerð stórskipahafnar fyrir landi Óttarsstaða gegnt Straumsvíkurhöfn og gögn sem stafa frá Faxaflóahöfnum. Hann áréttar að allar hugmyndir um verulegar breytingar á aðalskipulagi svæðisins séu það fjarlægar að ekki komi til álita að taka tillit til þeirra við mat á bótum í málinu, auk þess sem ef af yrði þá væri um gríðarstóra framkvæmd að ræða þar sem eftir er allt skipulagsferli, mat á umhverfisáhrifum, leyfisveitingar og annað. Geti slíkar hugmyndir því ekki komið til álita við mat á bótum undir land næst vegi.
Loks mótmælir eignarnemi því að viðbótarathugasemdir hans og skýringar skuli hafa áhrif á málskostnaðarákvörðun. Tilefni þessara athugasemda og skýringa af hálfu eignarnema hafi verið framlagning nýrra gagna af hálfu eignarnámsþola eftir að málið hafi verið tekið til úrskurðar, svo og fyrirspurn af hálfu matsnefndarinnar. Það sé nefndarinnar að meta málskostnað með tilliti til nauðsynlegs umfangs og efni máls.
V
Sjónarmið eignarnámsþola:
Eignarnámsþolar krefjast þess að matsnefnd eignarnámsbóta meti fullar bætur þeim til handa vegna matsandlagsins í landi Óttarsstaða. Þeir krefjast fullra bóta fyrir hið eignarnumda land, bóta vegna verðfalls landsins sem ekki er tekið eignarnámi, bóta fyrir land sem ekki nýtist vegna eignarnámsins og „bóta fyrir bæði tímabundið og framtíðar ónæði, rask, óþægindi og óhagræði.“ Einnig krefjast eignarnámsþolar þess að eignarnemi greiði þeim óskipt málskostnað samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi eða mati matsnefndar.
Eignarnámsþolar telja að í hnotskurn reyni fyrst og fremst á þrjú atriði í málinu: Í fyrsta lagi stærð matsandlagsins, það er hvort meta skuli bætur fyrir allt flatarmál landspildunnar, 119.243 fermetra, eða að frádregnu vegsvæði núverandi vegar (áætlað 17.070 fermetrar) sem eignarnemi telur tilheyra sér, það er 102.173 fermetra. Í öðru lagi hvert sé verðmæti matsandlagsins. Í þriðja lagi hver sé verðrýrnun þess hluta sem eftir standi.
Varðandi stærð matsandlagsins vísa eignarnámsþolar til þess að óumdeilt sé að eignarnámsþolar séu þinglýstir eigendur landsins sem taka eigi eignarnámi. Eignarnámsþolar byggja á því að núverandi vegur sé þannig í þeirra eigu eins og þinglýstar eignarheimildir bendi til. Við lagningu upphaflega vegarins hafi landspildan undir hann ekki verið tekin eignarnámi eða greitt fullt verð fyrir sem þó sé fortakslaust skilyrði samkvæmt 72. gr. stjórnarskrárinnar. Ekkert bendi því til þess að eignarráð hafi flust frá eignarnámsþolum en telji eignarnemi að svo hafi verið þá fái það hvorki staðist lög eða stjórnarskrá. Eignarnámsþolar benda á að tilkall eignarnema til núverandi vegsvæðis, sem áætlað sé 17.070 fermetrar, sýnist byggja einkum á tveimur forsendum. Annars vegar 4. mgr. 39. vegalaga nr. 80/2007 sem hafi að geyma heimild eignarnema til að draga frá vegsvæði núverandi vegar. Hins vegar því að eignarnemi sé eigandi vegsvæðisins þrátt fyrir að eignarnámsþolar séu þinglýstir eigendur að jörðinni og eignarnámsþolar aldrei fengið greitt fyrir lagningu vegarins. Fyrir því færi eignarnemi nánar tilgreindar röksemdir.
Eignarnámsþolar hafna þessum málatilbúnaði eignarnema. Þeir telja að ákvæði 4. mgr. 39. gr. vegalaga eigi ekki við nema eignarnema takist sönnun um að hann njóti beins eignarréttar yfir núverandi vegsvæði. Fyrir liggi að eignarnámsþolar séu þinglýstir eigendur núverandi vegsvæðis og beri eignarnemi sönnunarbyrði fyrir því að sú skráning sé ekki rétt. Eignarnemi hafi enga tilraun gert til að uppfylla þá sönnunarbyrði heldur þvert á móti fullyrt að hann hafi enga skjalfesta heimild sem vefengi þinglýstan eignarrétt eignarnámsþola. Þá benda eignarnámsþolar á að það sé heldur ekki svo að eldri vegur leggist niður við lagningu nýs vegar og falli til landeiganda. Frádráttarregla laganna geti því ekki komið til skoðunar að mati eignarnámsþola. Eignarnámsþolar kveða 3. mgr. 40. gr. vegalaga kveða skýrlega á um að eignarheimild eignarnema að vegsvæði skuli þinglýst og skráð í samræmi við ákvæði þinglýsngalaga og laga um skráningu og mat fasteigna með sama hætti og eignarheimildir að öðrum fasteignum. Í lögskýringargögnum um þetta ákvæði vegalaga segi að eignarnámsheimild eignarnema leiði til þess að þegar henni sé beitt flytjist eignarréttur að landi, sem eignarnám beinist að, að fullu til eignarnema. Gildi þá einu hvort lands sé aflað með samkomulagi eða eignarnámsúrskurði. Nauðsynlegt sé að unnt sé að þinglýsa slíkum rétti og þyki rétt að kveða sérstaklega á um það til að taka af öll tvímæli. Eignarnámsþolar benda á að þrátt fyrir þetta lagaákvæði hafi eignarnemi látið undir höfuð leggjast að þinglýsa ætluðum eignarrétti sínum og verði hann að bera hallann af því að hafa ekki gert það, hafi eignarrétturinn einhvern tímann verið til staðar. Eignarnámsþolar benda einnig á að eignarnemi hafi hvorki lagt fram samkomulag né eignarnámsúrskurði í tengslum við þetta og að fyrirliggjandi gögn sýni fram á að eignarnámsþolar njóti eignarréttar yfir vegsvæðinu. Þá liggi fyrir að samkvæmt 1. mgr. 37. gr. vegalaga verði landeiganda aðeins skylt að láta af hendi land sem þurfi til þjóðvegagerðar ef fullar bætur komi fyrir. Varðandi dóm Hæstaréttar 20. mars 2003 í máli nr. 388/2002 sérstaklega telja eignarnámsþolar ljóst að í því máli hafi legið fyrir skjöl þar sem eigendur eignarlandsins Fífuhvamms hafi viðurkennt eignarnámið en ekkert slíkt liggi fyrir hér í tilviki Óttarsstaða. Eignarnámsþolar telja ljóst að þeir dómar Hæstaréttar sem eignarnemi hafi byggt á í málatilbúnaði sínum hafi ekkert gildi í málinu þar sem þeir varði allir eldri vegalög. Hafi eignarnemi nokkurn tímann átt þann eignarrétt sem hann haldi fram hafi honum borið að þinglýsa þeim eignarrétti sem hann hafi þá látið undir höfuð leggjast að gera í 15 ár.
Að öllu virtu telja eignarnámsþolar ljóst að vegsvæði núverandi vegar sem liggi um land Óttarsstaða sé eign eignarnámsþola og njóti sá eignarréttur verndar 72. gr. stjórnarskrárinnar. Vegurinn liggi innan lands þeirra og ekki liggi fyrir önnur skjöl um að vegurinn sé ekki hluti af eignarlandi þeirra eða í eigu annarra. Vegsvæðið komi því ekki til frádráttar samkvæmt 4. mgr. 39. gr. vegalaga. Fyrir liggi að eignarnemi hafi „ákveðið að taka eignarnámi 119.243 m2 lands undir veg úr landi Óttarsstaða“, eins og greini í ákvörðun eignarnema 9. ágúst 2022. Telja eignarnámsþolar að eignarnemi hyggist nú afla sér eignarheimildar að landinu öllu en freisti þess að bæta aðeins fyrir hluta þess, það er 102.173 fermetra eða 85% af því landi sem sé undir í ákvörðun hans um eignarnám. Þetta telja eignarnámsþolar vera í andstöðu við ákvæði vegalaga og eignarrétt þeirra sem tryggður sé í stjórnarskrá. Beri því matsnefnd að meta bætur fyrir allt landið sem ákvörðun um eignarnám lúti að, það er 119.243 fermetra.
Varðandi verðmæti matsandlagsins byggja eignarnámsþolar á að líta verði til staðsetningar landsins, nálægðar við þéttýli og sjó auk mögulegrar nýtingar landsins til framtíðar, en það varpi best ljósi á líklegt söluverðmæti matsandlagsins. Óumdeilt sé að verðmat eignarnema, 210 krónur á fermetra, miði við þá forsendu að engin not séu fyrirsjáanleg eða líkleg á landinu. Eignarnámsþolar kveða matsnefnd þegar hafa lagt mat á verðmæti Óttarsstaða, sbr. úrskurð nefndarinnar 30. júlí 2015 í máli nr. 2/2014, þar sem nefndin hafi talið að við mat á bótum yrði að líta til þess að Óttarsstaðir lægju nálægt Hafnarfirði og kynni land þar að nýtast sem byggingarland, meðal annars vegna nálægðar við þéttbýlissvæði. Hafi matsnefndin því nú þegar tekið afstöðu til mögulegrar nýtingar landsins til framtíðar sem byggingarlands sem beri að miða við þegar bætur séu metnar í þessu máli. Í úrskurðinum hafi sérstaklega verið tiltekið að not landsins sem byggðarlands væru ekki fyrirsjáanleg í næstu framtíð í sama mæli og ætti við um land Skógræktarinnar. Hvað þetta varðar byggja eignarnámsþolar á því að frá þessum tíma hafi not lands þeirra sem byggðarlands í auknum mæli orðið fyrirsjáanleg enda sé til þess að líta að með nýlegri niðurfellingu þynningarsvæðis, færslu vatnsendamarka og skorti á íbúðarhúsnæði á höfuðborgarsvæðinu og lóðum undir iðnaðar- og hafnarstarfsemi séu slík not fyrirsjáanlegri í næstu framtíð. Vísa þeir til nánar tilgreindrar úrskurðarframkvæmdar matsnefndar um þær kröfur sem gerðar verði til framtíðarnýtingar svo unnt sé að taka tillit til hennar við ákvörðun bóta og halda því fram að það sé ekki spurning hvort heldur hvenær land þeirra verði notað sem byggðarland, sbr. úrskurði matsnefndar 24. maí 2006 í máli nr. 5/2006 og 1. ágúst 2006 í máli nr. 8/2006. Raunar telja þeir notin fyrirsjáanleg í næstu framtíð, sbr. úrskurð matsnefndar 12. janúar 2009 í máli nr. 3/2008.
Þessu til frekari stuðnings vísa eignarnámsþolar meðal annars til nánar tilgreindra fundargerða ýmissa nefnda Hafnarfjarðarkaupstaðar sem lagðar hafi verið fram í málinu og bréfa sem stafi frá einstökum bæjarfulltrúum sveitarfélagsins, sem vitni meðal annars um tillögu að því að svæðisskipulag höfuðborgarsvæðisins verði tekið til endurskoðunar með það að markmiði að fjölga nýbyggingarsvæðum. Eignarnámsþolar skírskota sérstaklega til minnisblaðs 8. apríl 2022 sem fylgt hafi fundargerð skipulags- og byggingarráðs Hafnarfjarðarkaupstaðar 12. apríl 2022, þar sem fram komi að með færslu vatnsverndarmarka og niðurfellingar þynningarsvæðis séu aukin tækifæri til vaxtar bæði í upplandinu og á svæðinu vestan við svæðið sem hafi verið frestað í aðalskipulagi 2013-2015, það er í landi Óttarsstaða. Í bókun fulltrúa meirihlutans í sömu fundargerð komi jafnframt fram að byggingarland sem nú sé til staðar innan gildandi svæðisskipulags sé svo gott sem uppurið og það sé því brýn nauðsyn á að skoðuð verði fjölgun á nýbyggingarsvæðum. Þá komi fram í greinargerð núgildandi aðalskipulags Hafnarfjarðarkaupstaðar 2013-2024 að svæðið vestan Straumsvíkur sé tekið frá fyrir hafnar- og atvinnusvæði. Eignarnámsþolar telja að möguleikar á framtíðarnýtingu landsins sem byggðarlands séu ótvíræðir og benda til viðbótar framangreindu á að þeir vinni með ÍSOR að því að kortleggja jarðhita á svæðinu og þá til að nýta t.d. volgan sjó og vatn í fiskeldi og heitt vatn í annan iðnað. Benda þeir á að eiginleikar og gæði matsandlagsins (staðsetning og staðhættir lands) skipti höfuðmáli við ákvörðun matsnefndar um bætur og þótt skipulag kunni að hafa þýðingu við matið skuli miða við raunhæfa möguleika eignarnámsþola á framtíðarnýtingu landsins, sbr. Hrd. 1984, bls. 906, þar sem matsnefndin hafi talið nægja að möguleikar séu á framtíðarnýtingu svo unnt sé að taka tillit til hennar við ákvörðun bóta, sbr. úrskurði matsnefndar 25. ágúst 2008 í máli nr. 17/2006 og 1. júlí 1999 í máli nr. 22/1997. Eignarnámsþolar mótmæla því að gögn frá Faxaflóahöfnum, sem eignarnemi hafi lagt fram í málinu, geti haft þýðingu við úrlausn þess vegna hagsmunaárekstra. Þeir mótmæla því einnig að nýleg eldgos séu til þess fallin að draga úr líkum á uppbyggingu fyrir landi sínu og benda meðal annars á milljarðafjárfestingu Carbfix á svæðinu og stöðuga atvinnuuppbyggingu ofan álversins sem færist hratt í vesturátt til Óttarsstaða. Þá benda þeir á mótsögn í málatilbúnaði eignarnema sem byggi annars vegar á því að önnur nýting lands eignarnámsþola en núverandi nýting sé ekki fyrirséð eða líklega en hins vegar á því að til frádráttar bótum skuli hafa mikinn hag þeirra af framkvæmdum við mislæg gatnamót við Rauðamel en tilgangur þeirra sé framtíðartenging við Straum og framtíðaruppbygging á landi Óttarsstaða og Lónakots. Eftir munnlegan flutning máls þessa lögðu eignarnámsþolar fram samskipti eignarnámsþola við sveitafélagið Hafnarfjarðarbæ 3. nóvember 2022 og 5. desember sama ár vegna beiðni þeirra fyrrgreindu um breytingu á aðalskipulagi, svo og erindi Carbix 7. sama mánaðar til Hafnarfjarðarbæjar vegna beiðni um aðalskipulagsbreytingu, áðurgreindu til enn frekari stuðnings.
Þessu til viðbótar benda eignarnámsþolar á að Hafnarfjarðarkaupstaður hafi lagt upp með að stórskipahöfn verði á svæðinu. Þeir vísa til samantektar um stöðu stærstu hafna sunnan Faxaflóa, sem lögð hafi verið fram á fundi hafnarstjórnar Hafnarfjarðarkaupstaðar 26. júní 2019, þar sem fram komi að Óttarsstaðaland sé eina svæðið þar sem fyrir liggi frumhönnun á hafnarskipulagi. Þá vísa þeir til aðalskipulags Hafnarfjarðarkaupstaðr 2013-2024, þar sem fram komi að hraunin sunnan kaupstaðarins verði eitt helsta vaxtarsvæði atvinnustarfsemi á höfuðborgarsvæðinu og því mikil þörf á aukinni hafnaraðstöðu, svo og að miklir þróunarmöguleikar séu á ströndinni og upplandinu rétt vestan Straumsvíkur fyrir slíka starfsemi. Einnig vísa þeir til aðalskipulagsbreytingar Reykjanesbrautar frá Krísuvíkurafleggjara að sveitarfélagamörkum Voga, sem staðfest hafi verið af skipulagsstofnun 16. desember 2021, þar sem fram komi að sett hafi verið inn gatnamót við Rauðamel til að bregðast við framtíðaruppbyggingu á Óttarsstaða- og Lónakotslandi og vísað til þess að þarna hafi einnig verið hugmyndir um uppbyggingu á framtíðarhafnarsvæði. Þessir nýtingarmöguleikar varpa að mati eignarnámsþola ljósi á verðmæti matsandlagsins sem matsnefnd beri að taka tillit til við ákvörðun bóta. Jafnframt gefi aukin atvinnuuppbygging á svæðinu tilefni til íbúðauppbyggingar til að sinna fyrirhugaðri atvinnustarfsemi á svæðinu, sem renni stoðum undir framtíðarmöguleika landsins sem byggðarlands. Eignarnámsþolar telja þessa uppbyggingu ekki verða jafn aðlaðandi og byggð á svæðinu ekki jafn verðmæta með margfölduðum umferðarþunga og tilheyrandi ónæði sem af honum leiði í næsta nágrenni. Eignarnámsþolar vísa til þess að þeir hafi á undanförnum mánuðum átt fundi með Hafnarfjarðarkaupstað og þar hafi meðal annars komið fram að höfn í landi Óttarsstaða sé eini raunhæfi kosturinn fyrir nýja höfn og hafnarsvæði þar sem aðrir kosti sem hafi verið skoðaðir komi ekki vel út. Á síðasta fundi 21. október 2022 hafi verið ákveðið að eignarnámsþolar myndu senda formlega beiðni um að landið yrði skipulagt undir höfn, atvinnu-, iðnaðar- og hafnarsvæði, sem gert hafi verið með bréfi 30. sama mánaðar.
Eignarnámsþolar byggja á að við mat á verðmæti matsandlagsins skuli litið til sölu á öðrum löndum. Þeir andmæla þeirri afstöðu eignarnema að samningar við landeigendur í sambærilegum málum og fyrirliggjandi upplýsingar um landverð á jörðum og spildum, sem hafi gengið kaupum og sölum á svipuðum slóðum, sem eignarnemi virðist byggja á að sé eingöngu sala á Lónakoti, leiði til þess fermetraverðs sem eignarnemi hafi boðið, það er einungis 210 króna á fermetra. Eignarnámsþolar hafna því að salan á landi Lónakots eigi við meðal annars af þeim sökum að seljandinn hafi verið fjármálastofnun sem eignast hafi landið í skuldaskilum og viljað koma því í verð. Auk þess skipti fjarlægð frá þéttbýli í austri máli og landverð lækki eftir því sem vestar dragi meðal annars samkvæmt úrskurðaframkvæmd matsnefndar. Eignarnámsþolar vísa til þess að gangverð sambærilegra eigna og nýlegir kaupsamningar varpi ljósi á að verðmat matsandlagsins sé umtalsvert hærra en tilboð eignarnema, sbr. t.d. fermetraverð lands undir vegsvæði vegna breikkunar Vesturlandsvegar við Lágafell 4.500 krónur árið 2020. Þótt síðastgreinda landið hafi verið skipulagt telja eignarnámsþolar að taka verði einnig mið af þessu verðmati í þeirra tilviki, því ljóst sé af öllu framangreindu að möguleikar eignarnámsþola til að nýta land sitt sem byggingarland í framtíðinni væru mjög góðir ef eignarnámið stæði ekki til. Eignarnámsþolar hafna alfarið viðmiði eignarnema um kaupverð Lónakots, því land þess sé ekki sambærilegt landi Óttarsstaða í framangreindu tilliti og sé auk þess lengra frá Hafnarfirði. Þá sýni upplýsingar sem eignarnámsþolar hafa lagt fram í málinu að gangverð sambærilegs landsvæðis og Óttarsstaða í nágrenninu hafi verið umtalsvert hærra en 210 krónur á fermetra til lengri tíma, sér í lagi þegar tekið sé tillit til vísitöluhækkana. Athugun eignarnámsþola á þróun fermetraverðs á landi í nágrenni við land eignarnámsþola lengra aftur í tímann sýni greinilega að tilboð eignarnema sé allt of lágt, sbr. t.d. sölu á landi í Straumsvík í nóvember 2004 (til Alcan á um 3.285 krónur á fermetra eða 7.585 krónur á fermetra með vísitöluhækkun), eignarnáms á landi Skógræktar ríkisins í Kapelluhrauni (á um 3.800 krónur á fermetra á úrskurðardegi í október 2009 eða 6.594 krónur á fermetra með vísitöluhækkun) og sölu á Straumi 15. mars 2018 (á 6.733 krónur á fermetra eða 8.331 krónur á fermetra með vísitöluhækkun). Straumur sé í 0,5 km fjarlægð frá Óttarsstöðum, land skógræktarinnar í 3 km fjarlægð frá jörðinni og land Straumsvíkur í 0,9 km fjarlægð frá henni. Eignarnámsþolar vísa einnig til þess að samkvæmt úrskurði matsnefndar í máli nr. 2/2014 hafi tveir skikar úr Setbergslandi gengið kaupum og sölum á 5.000 krónur á fermetra. Hér byggja eignarnámsþolar einnig á því að samkvæmt gögnum frá þjóðskrá um verðmæti nokkurra lóða samkvæmt verðlagi í febrúar 2022 vegna fasteignamats 2023 sé verðmæti lóða á hafnarsvæði umtalsvert hærra en lóða á hefðbundnu iðnaðarsvæði og muni þar töluverðu. Í gögnum þjóðskrár komi einnig fram að verðmæti iðnaðarlóða í Hafnarfirði, í um 1-3 km fjarlægð frá Óttarsstöðum, sé langtum meira en tilboð eignarnema gefi í skyn. Lóðamat Sundahafnar sé 26.973 krónur á fermetra, lóðamat Hafnarfjarðarhafnar 16.611 krónur á fermetra og iðnaðarsvæði í Hafnarfirði (Hellur) sé 11.100 krónur á fermetra.
Eignarnámsþolar benda einnig á að í úrskurðum matsnefndar um spildu sunnarlega í landi Óttarssstaða og spildu í eigu Skógræktar ríkisins, sbr. úrskurði matsnefndar í málum nr. 2/2014 og 3/2014 (þar sem fermetraverð lands hafi verið ákveðið 293 krónur og 391 krónur á verðlagi dagsins í dag), hafi verið um að ræða land fjarri byggð og sjó og möguleikar til nýtingar þess aðrir en hér séu til skoðunar. Þeir telja nærtækara að líta til úrskurðar matsnefndar 23. október 2009 í máli nr. 4/2009 (Straumsland) þar sem nálægð við álverið hafi verið sú sama og nú en færa mætti rök fyrir því að Óttarsstaðalandið stæði að nokkru leyti framar varðandi legu, fegurð og nýtingarmöguleika. Þótt skipulagi Óttarsstaða hafi verið frestað til athugunar á því að gera höfn á svæðinu ætti það ekki að lækka verðmæti landsins samanborið við Straumslandið sem hafi að einhverju leyti verið skipulagt. Hafnarsvæði séu enda mjög verðmæt svæði.
Að síðustu hafna eignarnámsþolar því sem eignarnemi byggir á að fasteignamat verði lagt til grundvallar bótum. Þeir telja að þótt fasteignamat geti haft þýðingu við ákvörðun söluverðs sé það ekki afgerandi og verði að ráðast af hverju tilviki fyrir sig. Með vísan til alls þess sem fram sé komið um möguleika svæðisins, staðsetningu, framtíðarnýtingu og gangverð sambærilegra jarða með sömu nýtingarmöguleika, telja eignarnámsþolar að það vægi sem eignarnemi leggi á fasteignamat jarðarinnar við útreikning bóta sé mikil einföldun á því verðmæti sem málið varði.
Varðandi verðrýrnun þess sem eftir stendur benda eignarnámsþolar í fyrsta lagi á almenna verðrýrnun. Þeir leggja áherslu á neikvæð áhrif af breikkuninni á það land sem þeir halda eftir. Matsnefnd verði að taka tillit til þess að sá hluti jarðarinnar sem eignarnámsþolar haldi eftir muni vera í grennd við enn meiri umferðarþunga með tilheyrandi ókostum fyrir þá varðandi möguleika á landnýtingu og skipulagningu landsins til frambúðar.
Í öðru lagi benda þeir á ónæði, rask og óþægindi, sér í lagi tímabundin óþægindi, sem þeir verði fyrir vegna breikkunarinnar. Þeir benda á álit skipulagsstofnunar um að neikvæð áhrif á landslag og ásýnd verði „mjög áberandi“ á framkvæmdatíma. Þá benda eignarnámsþolar á matsskýrslu Mannvits um fyrirhugaða breikkun Reykjanesbrautar frá Krýsuvíkurvegi að Hvassahrauni þar sem fram komi að framkvæmdirnar muni hafa nokkuð neikvæð áhrif á umferðaröryggi á framkvæmdatíma. Þetta telja eignarnámsþolar eðli máls samkvæmt munu bitna sérstaklega illa á þeim, sem þurfi að nota veginn vegna eignarhalds síns. Þá benda eignarnámsþolar á að eftir framkvæmdirnar verði aðeins heimil hægri beygja við Straum sem geri það að verkum að aðgengi að landinu verði umtalsvert verra. Ef haft hefði verið samráð við eignarnámsþola á skipulagsstigi hefði á einfaldan hátt mátt haga aðgengi með óbreyttum hætti, t.d. með því að leggja sérstakan veg frá gatnamótum við Straum og að mislægum gatnamótum við álverið.
Í þriðja lagi telja eignarnámsþolar að þeir muni þurfa að þola mengun vegna breikkunar vegarins, því vegna breikkunarinnar muni umferð um veginn stóraukast á næstu árum og áratugum sem muni auka útblástur farartækja sem þar fara um, svo og hafa í för með sér hljóð-, loft-, svifryks- og sjónmengun með aukinni umferð. Varðandi sjónmengun benda eignarnámsþolar á að upphafleg breyting á veginum í landi þeirra hafi farið í gegnum verðminna land og ekki verið jafn áberandi og sá vegur sem nú hafi verið ákveðið að leggja. Ljóst sé að nýi vegurinn verði sýnilegri í landinu en sá vegur sem ráðgerður var í fyrstu. Eignarnámsþolar gerðu athugasemdir við þessa ákvörðun og andmæltu henni án árangurs. Þeir telja því að fyrirhuguð framkvæmd um breikkun vegar lágmarki ekki þá sjónmengun sem þeir þurfi að þola og ætti matsnefnd sérstaklega að taka tillit til þessa óhagræðis og óþæginda sem þetta valdi þeim, sérstaklega í ljósi þess að vegurinn hafi verið færður til hagræðingar fyrir eignarnema og aðalskipulagi breytt til samræmis við hans ósk án þess að eignarnámsþolum hafi verið veitt tækifæri til að koma sínum athugasemdum á framfæri. Skipulagsstofnun hafi metið áhrif breikkunarinnar á landslag og ásýnd talsvert neikvæða, þ. á m. vegna mislægra gatnamóta, en land eignarnámsþola muni liggja að slíkum gatnamótum. Varðandi hljóðmengun vísa eignarnámsþolar til þess að mörk fyrir hávaða vegna umferðar ökutækja séu lægri í tilviki íbúðarhúsnæðis á íbúðasvæðum, verslunar-, þjónustu- og miðsvæðum heldur en á iðnaðarsvæðum og athafnasvæðum, sbr. töflu í viðauka við reglugerð um hávaða nr. 724/2008. Þeir telja að tvöföldun á umferðarmiklum vegi muni hafa áhrif á hávaða vegna farartækjanna sem þar fari um og hafi breikkun vegarins því takmarkandi áhrif á möguleika eignarnámsþola til að skipuleggja land sitt í nágrenni við veginn til samræmis við reglugerðir um hávaða. Þótt framkvæmdaraðilar meti áhrif á hljóðvist af breikkuninni óveruleg telja eignarnámsþolar að það mat taki ekki mið af möguleikum þeirra sem landeigenda til framtíðarnýtingar og þeim möguleikum sem eignarnámsþolar séu sviptir með því að hljóðstig hækki um nokkur desíbel alls staðar í grennd við brautina eftir breikkun. Það hafi augljóslega neikvæð áhrif á það land sem eignarnámsþolar haldi eftir og verði byggingarmöguleikar eignarnámsþola í grenndinni t.d. kostnaðarmeiri vegna nauðsynlegra mótvægisaðgerða varðandi hljóðvist fyrir það háa hljóðstig sem fylgi breikkun vegarins. Varðandi loft- og svifryksmengun vísa eignarnámsþolar til þess að þrátt fyrir að umhverfisstofnun haldi ekki úti mælingum á loftgæðum við framkvæmdarstað sé samkvæmt gögnum, sem eignarnámsþolar hafa lagt fram í málinu, vitað að mikil umferð og þá helst við stórar umferðaræðar og nálægt verksmiðjum geti leitt til aukins svifryks. Svifryk hafi áhrif á heilsu fólks og þar af leiðandi áhrif á hve aðlaðandi nýting á landi eignarnámsþola verði í kjölfar framkvæmdanna, sem og hvernig fýsilegt sé að skipuleggja svæðið næst veginum til frambúðar. Eignarnámsþolar telja að ætla megi að neikvæð umhverfisáhrif vegna þess nái til að lágmarki 100 metra svæðis hvorum megin við miðlínu vegarins enda liggi fyrir hvernig byggð hafi byggst upp meðfram Reykjanesbraut á síðustu árum. Þá komi skýrt fram að áhrifasvæðið sé mun stærra en eignarnemi haldi fram. Áhrifasvæðið verði líklega hið minnsta 30 hektarar úr landi Óttarsstaða. Það land tapist eignarnámsþolum og verði að bæta til framtíðar vegna verðfalls þess lands sem ekki sé tekið eignarnámi.
Í fjórða lagi benda eignarnámsþolar á aðra varanlega takmörkun á nýtingu þess hluta sem eftir standi. Breikkun vegarins í fjórfalda hraðbraut muni leiða til þess að ekki verði unnt að nýta land jarðarinnar sem best henti til byggingar og minnki því verðmæti lands eignarnámsþola verulega.
Kröfu sína um málskostnað styðja eignarnámsþolar við 11. gr. laga nr. 11/1973. Þeir benda á að undir rekstri málsins fyrir matsnefnd hafi þurft að bregðast við ýmsu af hálfu eignarnema, t.d. kröfu um umráðatöku.
Eignarnámsþolar mótmæla athugasemdum eignarnema sem bárust matsnefnd eftir munnlegan flutning málsins fyrir nefndinni. Þeir benda á að eignarnemi vísi til þess að fjarlægðarmörk muni ekkert breytast við framkvæmdina samkvæmt skipulagsreglugerð. Hér telja eignarnámsþolar nauðsynlegt að hafa í huga að ákvæðið í d. lið greinar 5.3.2.5 í skipulagsreglugerð mæli fyrir um lágmarksfjarlægðir mannvirkja frá vegum. Það liggi í hlutarins eðli að því meiri sem umferð vegar sé og vegurinn stærri því meiri verði fjarlægðin. Það sé því rangt að halda því fram að fjarlægðarmörk muni ekkert breytast við framkvæmdina því auðséð sé og fyrirsjáanlegt að það lágmark sem þarna sé vísað til muni ekki eiga við og aðeins fara hækkandi við það að tvöfalda akbrautirnar. Eignarnámsþolar ítreka að þeim beri fullt verð fyrir allt land sem tekið sé eignarnámi, ekki aðeins mismun, enda hafi eigarnemi enga eignarheimild vegna eldra vegsvæðis. Telja eignarnámsþolar að þeim beri bætur fyrir það land sem tekið sé eignarnámi (119.243 fermetrar, ekki 102.173 fermetrar) og bætur fyrir 25% af þeim hluta lands sem eftir stendur og hinn fjórfaldi vegur muni hafa áhrif á (þ.e. að lágmarki 25% bætur fyrir 326.288 fermetra en ekki 30.535 fermetra), sbr. t.d. dóm Hæstaréttar í máli nr. 349/2004, svo sem áður hafi verið lýst í málatilbúnaði eignarnámsþola. Varðandi athugasemdir eignarnema um eignarhald núverandi Reykjanesbrautar telja eignarnámsþolar ekki að þarna komi neitt fram sem sýnist breyta því sem áður sé fram komið í málinu af þeirra hálfu. Sérstaklega sé hafnað að samningar við landeigendur annarra lóða í fyrri breikkunaráfanga geti haft nokkur áhrif á eignarrétt eignarnámsþola, því öðrum landeigendum sé að sjálfsögðu heimilt að ráðstafa eignarrétti sínum með frjálsum samningum án þess að það breyti réttarstöðu eignarnámsþola. Þá kveða þeir óljóst af samningunum hvort kaupverð hafi þar einnig verið vegna eldra vegsvæðis eða eignarnemi í þessum tilvikum áður greitt einhverjar bætur vegna eldri vegar. Í öllu falli komi það máli þessu ekki við. Þá hafna þeir því að Lónakot sé sambærilegt landi Óttarsstaða, enda fjær Hafnarfirði og þar liggi ekki fyrir sömu skipulagsáætlanir. Eignarnámsþolar árétta þann málatilbúnað sinn sem áður sé lýst að kaupverð kaupsamnings um hluta af Lónakoti hafi ekkert gildi fyrir mat á bótum, sbr. t.d. Hrd. 1996, bls. 4089 og úrskurð matsnefndar 10. október 2019 í máli nr. 2/2019. Þá árétta eignarnámsþolar ráðgerðar breytingar á skipulagsmálum tengdum Óttarsstöðum og fyrirhugaða framtíðarnýtingu jarðarinnar. Þeir kveða ljóst að engar náttúrulegar aðstæður á borð við eldgos muni koma í veg fyrir nýtingu Óttarsstaða og ef sú væri raunin væru ISAVIA og HS orka ekki að fjárfesta í nærliggjandi svæði fyrir tugi milljarða á næstu árum. Loks ítreka eignarnámsþola gerðar kröfur og fyrri röksemdir, svo og kröfu um málskostnað. Þeir benda á að í viðbótarathugasemdum eignarnema eftir málflutning hafi verið farið nokkuð út fyrir fyrirspurn matsnefndar og málið að hluta endurflutt af hálfu eignarnema án teljandi þarfar.
VI
Niðurstaða matsnefndar:
Eignarnám á landspildu eignarnámsþola er til komið á grundvelli 37. gr. vegalaga í þágu framkvæmdar við breikkun (tvöföldun) Reykjanesbrautar í Hafnarfirði. Tekur framkvæmdin nánar tiltekið til breikkunar Reykjanesbrautar á um 5,6 km kafla frá Krýsuvíkurvegi allt til enda fjögurra akreina brautar að Hrauni vestan Straumsvíkur. Ráðgert sé að breikka veginn í 2+2 aðskildar akreinar, breyta mislægum vegamótum við álverið í Straumsvík og útbúa tengingu að dælu- og hreinsistöð austan Straumsvíkur. Einnig sé ráðgert að byggja annars vegar undirgöng fyrir gangandi og hjólandi réttan austan við álverið og hins vegar eftirlitsstaði fyrir umferðareftirlit beggja vegna Reykjanesbrautar, austan við Straumsvík. Með framkvæmdinni verði lokið við tvöföldun Reykjanesbrautar. Framkvæmdin fer um land fáeinna jarða frá Hrauni í vestri allt til Krýsuvíkurvegar í austri, þ. á m. um landspildu eignarnámsþola í landi jarðarinnar Óttarsstaða. Eignarnámi hafi aðeins verið beint að matsandlaginu fyrir landi jarðar eignarnámsþola að Óttarstöðum og gagnvart eigendum jarðarinnar Lónakots, sbr. mál matsnefndar eignarnámsbóta nr. 3/2022 sem rekið sé samhliða þessu máli. Samningar hafi tekist við aðra landeigendur á svæðinu, það er Rio Tinto (ISAL) og Hafnarfjarðarkaupstað. Reykjanesbraut þverar jörðina Óttarsstaði og eignarnámið beinist að landspildu fyrir landi eignarnámsþola beggja vegna vegarins. Landspildan er ætluð undir nýja og breikkaða Reykjanesbraut. Ráðgert er að austast á spildunni verði staðsettur eftirlitsstaður beggja vegna Reykjanesbrautar (vestan við Straumsvík). Þá verði mislæg vegamót staðsett vestar á spildunni (við Rauðamel). Af gögnum málsins verður ráðið að framkvæmdinni sé ætlað að bæta samgöngur og umferðaröryggi á vegarkaflanum en um sé að ræða eina kaflann á Reykjanesbraut frá Ásbraut í Hafnarfirði til Njarðvíkur sem ekki hafi verið breikkaður. Mikil umferð sé um Reykjanesbraut og slys nokkuð algeng.
Kemur þá til úrlausnar matsnefndar ákvörðun um bætur úr hendi eignarnema vegna eignarnáms á matsandlaginu, spildu eignarnámsþola í landi Óttarsstaða.
Í réttarframkvæmd hefur sú meginregla verið talin gilda við ákvörðun fjárhæðar eignarnámsbóta að miða beri bætur við sölu- og markaðsvirði eignar, nema útreikningur á grundvelli notagildis eignar leiði á hinn bóginn til hærri niðurstöðu en ætlað sölu- eða markaðsverð, svo og að í undantekningartilvikum geti eignarnámsþoli átt rétt á bótum sem ákvarðaðar eru á grundvelli enduröflunarverðs, sbr. t.d. dóma Hæstaréttar í máli nr. 233/2011 og 10. apríl 2014 í máli nr. 802/2013. Með sölu- eða markaðsvirði eignar er átt við það verð sem ætla má að fengist fyrir eignina við sölu hennar. Þegar bætur eru ákveðnar á grundvelli notagildis er leitast við að staðreyna þann líklega arð sem eignin getur gefið af sér á ársgrundvelli að teknu tilliti til endingartíma og vaxta. Þá koma bætur á grundvelli enduröflunarverðs aðeins til greina í undantekningartilvikum.
Matsnefnd eignarnámsbóta fór á vettvang 9. september 2022 ásamt lögmönnum aðila og fyrirsvarsmönnum eignarnámsþola og kynnti sér aðstæður. Í matsbeiðni segir orðrétt meðal annars um matsandlagið: „Um er að ræða land undir Reykjanesbraut (41-15) á um 1.400 metra kafla, milli ca. stöðva 3400 og 4800, sbr. hnitsettan uppdrátt [...]. Flatarmál landspildunnar er alls 119.243 m2, en það vegsvæði núverandi vegar sem tilheyrir [eignarnema] er áætlað 17.070 m2. Ber því að meta bætur fyrir alls 102.173 m2.“ Af matsbeiðni verður þannig helst ráðið að eignarnámið taki til 102.173 fermetra landspildu í landi jarðarinnar Óttarsstaða þótt hér sé til þess að líta að aðila greinir á um stærð matsandlagsins. Samkvæmt málsgögnum er heildarstærð jarðarinnar um 1.360 hektarar. Af uppdráttum sem liggja fyrir í málinu verður ráðið að Reykjanesbraut mun að breikkuninni frágenginni liggja um land eignarnámsþola í sömu veglínu og eldri vegur en breikka til suðausturs og verða eftirleiðis vegur með aðskildum akstursstefnum, þar sem nyrði akrein hans verði staðsett í veglínu eldri vegar en syðri akreinin suðaustan hans. Eftirlitsstaður á eystri merkjum jarðarinnar og mislæg gatnamót vestar í landi hennar (við Rauðamel) liggja á hinn bóginn beggja vegna eldri vegar. Vegsvæði nýrrar og breikkaðrar Reykjanesbrautar, ásamt eftirlitsstað og mislægum gatnamótum, tekur til 119.243 fermetra spildu í landi Óttarsstaða og þar af nýtast áfram 17.070 fermetrar eldra vegsvæðis og því sæta 102.173 fermetrar eignarnámi úr landi jarðarinnar. Vettvangsathugun á landi jarðarinnar Óttarsstaða leiddi í ljós að matsandlagið er óræktað land, vaxið apalhrauni.
Við úrlausn máls þessa er til þess að líta að miða ber eignarnámsbætur við sölu- og markaðsvirði eignar, nema sérstakar ástæður standi til þess að reikna bætur á grundvelli notagildis eða enduröflunarverðs. Engar slíkar röksemdir liggja fyrir í málinu, að undanskildum kröfum eignarnámsþola um bætur vegna ætlaðs tjóns af völdum aukinnar mengunar og skertrar landnýtingar í framtíðinni á því landi sem eignarnámsþolar halda eftir, svo og ónæðis, rasks og óþæginda í framtíðinni af völdum breikkunar vegarins á sama land. Með sölu- eða markaðsvirði er eins og áður greinir átt við það verð sem ætla má að fengist fyrir eignina við sölu hennar. Það er álit nefndarinnar að til staðar sé virkur markaður um kaup og sölu lands á svæðinu. Verður niðurstaða um eignarnámsbætur á grundvelli markaðsverðs matsandlagsins reist á heildstæðu mati, þar sem meðal annars er höfð hliðsjón af fyrirliggjandi gögnum, þeim sjónarmiðum sem greinir í 27. gr. laga nr. 6/2001 með síðari breytingum, úrskurðum matsnefndarinnar sjálfrar í hliðstæðum málum og sérþekkingu sem nefndin býr yfir.
Fyrst þarf að ákveða fjárhæð eignarnámsbóta til handa eignarnámsþolum fyrir landspilduna sem fer undir ný vegsvæði Reykjanesbrautar í Hafnarfirði, eftirlitsstað og mislæg gatnamót. Matsnefndin telur að tilboð eignarnema að fjárhæð á bilinu 210 til 244 krónur á fermetra gefi ekki fyllilega raunhæfa mynd af verðmæti landsins. Þá álítur matsnefndin að hvorki þau viðmiðunarverð sem greinir í málatilbúnaði eignarnámsþola fyrir nefndinni né kröfum hans á hendur eignarnema í samningaviðræðum þeirra samkvæmt málsgögnum gefi rétta mynd af verðmæti þess. Eins og í úrskurði matsnefndar frá því í dag í máli nr. 3/2022 varðandi eignarnámsbætur fyrir spildu úr landi aðliggjandi jarðarinnar Lónakots vegna eignarnáms í þágu sömu framkvæmdar, telur matsnefndin rétt að miða við að verðmæti matsandlagsins nemi 345 krónum á fermetra eða 3.450.000 krónum á hektara, sbr. til hliðsjónar úrskurði nefndarinnar 21. desember 2021 í máli nr. 4/2021, 7. júní 2022 í málum nr. 5/2021 og 6/2021 og 28. júní 2022 í máli nr. 7/2021 varðandi eignarnám á landspildum á Kjalarnesi og verðlagsáhrif. Eins og í tilvitnuðum málum er til þess að líta að hvorki liggur fyrir deiliskipulag vegna matsandlagsins né heldur er í aðalskipulagi gert ráð fyrir uppbyggingu þess í þágu þéttbýlis, eða aðrar aðstæður sem heimila þegar önnur en núverandi not þar, en jafnframt að landsvæðið er á suðvesturhorni landsins í grennd við þéttbýliskjarna á höfuðborgarsvæðinu og af þeim sökum kann land þar í framtíðinni að nýtast sem byggingarland auk annars, sbr. úrskurð matsnefndar 30. júlí 2015 í máli nr. 2/2014 þar sem til úrlausnar var spilda sunnar í landi Óttarsstaða. Matsnefnd telur ekki efni til að gera greinarmun á verðmæti einstakra landspildna úr landi aðliggjandi jarðanna Óttarsstaða og Lónakots sem nú sæta eignarnámi í þágu sömu framkvæmdar, sbr. og úrskurð matsnefndar frá því í dag í máli nr. 3/2022.
Fyrir matsnefnd er uppi ágreiningur um stærð matsandlagsins. Eignarnemi telur sér til eignar vegsvæði eldri vegar og krefst þess að það verði dregið frá stærð matsandlagsins við útreikning bóta. Eignarnámsþolar krefjast á hinn bóginn bóta fyrir matsandlagið, þ. á m. vegsvæði eldri vegar, á grundvelli 1. mgr. 72. gr. stjórnarskrárinnar þar sem eldra vegsvæði hafi aldrei verið tekið eignarnámi, engar bætur hafi komið fyrir það og að beinn eignarréttur yfir því sé enn á hendi eignarnámsþola. Bera eignarnámsþolar því meðal annars við í málinu að ef eignarnemi fari með eignarrétt yfir eldra vegsvæðinu hafi honum borið að taka eignarnámi viðbótarland að stærð 102.173 fermetrar en ekki 119.240 fermetra eins og eignarnámsþolar kveða að gert hafi verið.
Í málinu er óumdeilt að eldri vegurinn hafi verið lagður um land eignarnámsþola í kringum 1960 og að eignarnemi hafi ekki þinglýsta eignarheimild fyrir vegsvæði eldri vegarins, því hann hafi skort skilríki fyrir ætluðum eignarrétti sínum og ekki gert reka að því að höfða eignardómsmál. Undir meðferð málsins fyrir matsnefnd fór nefndin þess sérstaklega á leit við aðila að upplýst yrði frekar um atvik að lagningu Reykjnesbrautar um 1960 og töku lands í þágu þeirrar vegagerðar, þ. á m. hvort vitað væri hvort endurgjald hefði komið fyrir land undir veg. Ekkert er í málinu fram komið um hvort land undir vegsvæði eldri vegarins hafi þá verið bætt. Af fyrirliggjandi gögnum verður á hinn bóginn ekki annað ráðið en að eignarnemi hafi tekið við umráðum eldra vegsvæðisins fyrir áratugum og að eignarnámsþolar, og þeir sem eignarnámsþolar leiða rétt sinn yfir jörðinni frá, hafi látið þau umráð átölulaus uns bótakrafa hafi komið fram undir rekstri máls þessa fyrir matsnefnd. Hér er þess jafnframt að gæta að valdsvið matsnefndarinnar einskorðast við úrlausn ágreinings um eignarnámsbætur og annað endurgjald, sem ákveða á samkvæmt lögum nr. 11/1973. Þótt í eignarnámsákvörðun og málatilbúnaði eignarnema sé framsetning ekki svo glögg sem verða má og að ef til vill megi leggja þann skilning í hana að matsandlagið teljist 119.243 fermetrar að stærð en frá dragist eldra vegsvæði sem háð sé ætluðum eignarrétti eignarnema, er það álit matsnefndar að henni hafi ekki verið falið að meta eldra vegsvæðið til verðs heldur sé verkefni nefndarinnar bundið við eignarnám á landi í þágu ráðgerðra breikkunarframkvæmda eignarnema, sbr. dóm Hæstaréttar 21. febrúar 2008 í máli nr. 644/2006. Það er þannig ekki nefndarinnar að taka afstöðu til ágreinings um hvernig eignarrétti sé háttað, sbr. t.d. til hliðsjónar úrskurð matsnefndar 10. október 2019 í máli nr. 8/2019, hvort eignarnám á landinu undir eldra vegsvæðið hafi yfirleitt átt sér stað eða hvort bótaréttur vegna eldra vegsvæðisins sé fyrir hendi eða hann fallinn niður fyrir fyrningu, sbr. dóm Hæstaréttar 20. mars 2003 í máli nr. 388/2002. Það er heldur ekki nefndarinnar að taka afstöðu til þess hvort eignarnemi geti á grundvelli úrskurðar matsnefndar í máli þessu fengið þinglýst eignarrétti yfir eldra vegsvæðinu. Gildir einu þótt í málatilbúnaði eignarnema komi meðal annars fram að hann telji að á grundvelli eignarnámsins verði eignaryfirfærsla að öllu landi undir vegsvæði breikkaðs vegar, þ. á m. eldra vegsvæðis, og að eignarnemi hafi í hyggju að þinglýsa ætlaðri eignarheimild sinni yfir því landi.
Fyrir 102.173 fermetra spildu í landi jarðarinnar Óttarsstaða (119.243 - 17.070) þykja hæfilegar eignarnámsbætur þannig vera 35.249.685 krónur (102.173x345).
Næst kemur til úrlausnar hvort eignarnámsþolum beri bætur fyrir fjárhagsleg áhrif sem nýtt vegsvæði hafi á það land jarðarinnar Óttarsstaða sem þeir halda eftir. Hér er til þess að líta að vegurinn mun eftir breikkun þvera land eignarnámsþola á sama stað og áður. Þótt meira land sé nú lagt undir vegamannvirki vegna nýrrar akreinar sunnan eldri vegar og í þágu eftirlitsstaðar og mislægra gatnamóta er það álit matsnefndar, meðal annars eftir vettvangsathugun í málinu, að eignarnámsþolar njóti hagræðis af framkvæmdunum sem vegi þar upp á móti. Aðkoma eignarnámsþola að því landi jarðarinnar sem þeir halda eftir verður öruggari og aðgengi einkum að vestari hluta landsins mun fyrirsjáanlega aukast eftir framkvæmdir eignarnema. Þótt fara þurfi eftirleiðis um lengri veg en áður þegar farið er frá austanverðu landi eignarnámsþola norðan vegar í átt til höfuborgarsvæðisins, það er um mislæg gatnamót við Rauðamel vestar í landinu, er það álit matsnefndar að þau áhrif séu lítilvæg þegar horft sé til öruggari aðkomuleiða að framkvæmdunum loknum. Niðurstaða matsnefndar er því sú að eignarnámsþolar verði ekki fyrir tjóni af völdum fjárhagslegra áhrifa sem nýtt vegsvæði hafi á land sem þeir halda eftir og er þeirri kröfu eignarnámsþola hafnað.
Því næst er til þess að líta að spildur fyrir landi eignarnámsþolar norðan og sunnan breikkaðs vegar heyra undir áhrifasvæðis þjóðvegar samkvæmt d. lið greinar 5.3.2.5 í skipulagsreglugerð nr. 90/2003. Í ákvæðinu segir:
„Utan þéttbýlis skal ekki staðsetja íbúðir eða frístundahús nær stofn- og tengivegum en 100 m og ekki nær öðrum þjóðvegum eða almennum vegum en 50 m eins og þeir eru skilgreindir í aðalskipulagi. Aðrar byggingar skal ekki staðsetja nær stofn- og tengivegum og öðrum þjóðvegum og almennum vegum en 50 m eins og þeir eru skilgreindir í aðalskipulagi. Heimilt er að víkja frá þessum ákvæðum þegar um er að ræða verslunar- og þjónustubyggingar en gæta skal ákvæða vegalaga um veghelgunarsvæði. Óheimilt er að færa þjóðveg eða byggja nýjan veg utan þéttbýlis þannig að fjarlægð milli bygginga og vega verði minni en framangreind mörk segja til um án undangenginnar málsmeðferðar um deiliskipulag.“
Matsnefndinni er eins og áður greinir aðeins falið að meta bætur vegna þess eignarnáms sem nú fer fram í þágu breikkaðs vegar og er því óhjákvæmilegt að litið verði til þess að fyrir var áhrifasvæði vegna eldri þjóðvegarins, sbr. til hliðsjónar úrskurð matsnefndar 6. október 2021 í máli nr. 4/2020. Að þessum upplýsingum virtum er það álit matsnefndar að nýtt vegsvæði hafi fjárhagsleg áhrif á það land jarðarinnar Óttarsstaða sem eignarnámsþolar halda eftir vegna þess að áhrifasvæði þjóðvegar eykst með tilkomu framkvæmdanna einkum vegna nýs eftirlitssvæðis og mislægra gatnamóta fyrir landi þeirra. Matsnefndin aflaði upplýsinga frá eignarnema um stærð þeirrar spildu innan Óttarsstaða sem lendir innan áhrifasvæðis þjóðvegar samkvæmt d. lið greinar 5.3.2.5 í skipulagsreglugerð fyrir framkvæmdir eignarnema annars vegar og eftir þær hins vegar. Af hálfu eignarnema var upplýst að áhrifasvæði stækkaði við framkvæmdirnar sem næmi 30.353 fermetrum, miðað við 100 metra fjarlægð á milli þjóðvegarins frá staðsetningu íbúða eða frístundahúsa. Matsnefnd telur að eignarnámsþolum beri bætur fyrir þau fjárhagslegu áhrif sem aukið áhrifasvæði vegna nýs vegsvæðis, eftirlitssvæðis og mislægra gatnamóta hefur á það land sem þeir halda eftir, vegna verðrýrnunar sökum þess að þessi hluti landsins sætir eftirleiðis takmörkunum á grundvelli fyrrgreinds ákvæðis skipulagsreglugerðar sem ekki hvíldu áður á landinu. Eignarnemi telur ólíklegt að land þetta verði nýtt fyrir íbúðabyggð í framtíðinni og ber því þess vegna meðal annars við í málinu að við ákvörðun um áhrifasvæði vegarins skuli í samræmi við ákvæði reglugerðarinnar miða við minni fjarlægð, t.d. 50 metra. Af hálfu matsnefndar er á það bent að nefndin hefur þegar slegið því föstu hér á undan að hvorki liggi fyrir deiliskipulag vegna matsandlagsins né heldur sé í aðalskipulagi gert ráð fyrir uppbyggingu þess í þágu þéttbýlis, eða aðrar aðstæður sem heimili þegar önnur en núverandi not þar, en jafnframt að landsvæðið sé á suðvesturhorni landsins í grennd við þéttbýliskjarna á höfuðborgarsvæðinu og af þeim sökum kunni land þar í framtíðinni að nýtast sem byggingarland auk annars. Telur nefndin því ófært að miða við annað en 100 metra áhrifasvæði vegarins samkvæmt d. lið greinar 5.3.2.5 í skipulagsreglugerð og rétt að miða verðrýrnun þessa við fjórðung fermetraverðs vegna matsandlagsins, það er 86,25 krónur á fermetra, sbr. t.d. úrskurð matsnefndar 21. desember 2021 í máli nr. 4/2021. Þykja hæfilegar bætur vegna þessa vera 2.617.946 krónur (30.353x86,25).
Eignarnámsþolar hafa og haft uppi bótakröfu vegna ætlaðs tjóns af völdum aukinnar mengunar í framtíðinni sem breikkun Reykjanesbrautar hafi í för með sér. Hér er að áliti matsnefndar slík óvissa um áhrif af völdum ætlaðrar mengunar sem krafan snýr að, að ekki er að svo stöddu unnt að ákveða eignarnámsbætur fyrir ætlað framtíðartjón af þessum völdum, líkt og eignarnámsþolar hafa krafist. Hefur matsnefndin þá meðal annars í huga heimildir 16. gr. laga nr. 11/1973 til endurupptöku bótaákvörðunar. Er þessari kröfu eignarnámsþola því hafnað.
Í úrlausnum matsnefndar hefur um langa hríð verið lagt til grundvallar að við aðstæður á borð við þær sem hér eru uppi eigi eignarnámsþoli rétt til bóta fyrir tjón af völdum rasks og ónæðis vegna umsvifa eignarnema á framkvæmdatíma. Það er því álit matsnefndar að eignarnámsþolar verði fyrir tjóni sem til komi af völdum slíks rasks og ónæðis, sbr. t.d. úrskurði matsnefndar 29. júní 2021 í máli nr. 5/2020 og 7. júní 2022 í máli nr. 5/2021. Bætur vegna þessa til handa eignarnámsþolum þykja hæfilega ákveðnar óskipt 1.000.000 krónur.
Er öðrum kröfum eignarnámsþola um bætur fyrir ætlað tjón af völdum verðrýrnunar þess hluta lands jarðarinnar Óttarsstaða sem þeir halda eftir hafnað sem haldlausum.
Með hliðsjón af áðurgreindu þykja hæfilegar eignarnámsbætur til handa eignarnámsþolum vera samtals 38.867.631 krónur (35.249.685 + 2.617.946 + 1.000.000).
Eignarnemi skal greiða eignarnámsþolum óskipt 3.025.662 krónur, þar með talinn virðisaukaskatt, í kostnað vegna reksturs máls þessa fyrir nefndinni eins og greinir í úrskurðarorði. Hefur þá verið tekið tillit til meðferðar málsins fyrir matsnefnd, þ. á m. vettvangsathugunar í málinu 9. september 2022, þess að lögmaður eignarnámsþola hefur samhliða rekið annað mál fyrir matsnefndinni, mál nr. 2/2022, vegna eignarnáms á landi í þágu sömu framkvæmdar eignarnema, svo og þess að eignarnemi hafði uppi kröfu um að nefndin heimilaði honum að taka umráð matsandlagsins á grundvelli 1. mgr. 14. gr. laga nr. 11/1973 en féll frá þeirri kröfu undir rekstri málsins fyrir nefndinni. Þannig var í tölvubréfi eignarnema 15. september 2022 til matsnefndar og bréfi hans 22. sama mánaðar til nefndarinnar upplýst að útgefið framkvæmdaleyfi vegna framkvæmdanna hefði verið fellt úr gildi og að ráðist yrði í umsókn um nýtt leyfi og þess farið á leit við matsnefnd að úrlausn um kröfu eignarnema um tafarlaus umráð yrði frestað uns nýtt framkvæmdaleyfi hefði verið samþykkt og hann endurmetið tímalínu verksins. Þegar eignarnemi sló kröfu sinni á frest höfðu aðilar þegar tekið til varna um kröfuna, því eignarnemi skilaði 14. og 22. september 2022 athugasemdum til matsnefndar vegna hennar og eignarnámsþolar skiluðu sömuleiðis til nefndarinnar athugasemdum vegna kröfunnar 13. og 16. sama mánaðar. Lögmaður eignarnámsþola hefur gætt hagsmuna þeirra sameiginlega og er tímaskýrsla sem hann hefur lagt fram í málinu ósundurgreind að því er vinnu í þágu eignarnámsþola varðar. Verður málskostnaður þeim til handa ákveðinn í einu lagi.
Þá skal eignarnemi greiða 1.000.000 krónur í ríkissjóð vegna starfa matsnefndar eignarnámsbóta í máli þessu.
ÚRSKURÐARORÐ:
Eignarnemi, Vegagerðin ohf., skal greiða eignarnámsþolum, Straumsbúinu sf., Leifi Sörensen, Birgi Sörensen, Sínu Þorleifu Þórðardóttur, Grétu Elínu Þórðardóttur, Fjöl ehf., Ragnari Sigurðssyni, Markúsi Sigurðssyni og Styrmi Sigurðssyni, óskipt 38.867.631 krónur í eignarnámsbætur í máli þessu og eignarnámsþolum óskipt 3.025.662 krónur í málskostnað.
Þá skal eignarnemi greiða 1.000.000 krónur í ríkissjóð vegna kostnaðar við matsnefnd eignarnámsbóta í máli þessu.
Valgerður Sólnes
Gústaf Vífilsson Magnús Leópoldsson