Birtist í Fréttablaðinu 14. ágúst 2009.

Smátt og smátt koma afleiðingar banka- og fjármálahrunsins betur í ljós. Ríkisreikningur ársins 2008 segir í raun flest sem segja þarf um höggið sem ríkissjóður tekur á sig vegna þess. Hann sýnir algjöran viðsnúning í rekstri ríkissjóðs, úr 89 milljarða króna tekjuafgangi á árinu á undan í 216 milljarða króna halla. Aðrar tölur tala líka sínu máli, svosem þær sem sýna gríðarlega skuldaukningu hins opinbera og þunga skuldabyrði þjóðarbúsins í heild.

Samfélagið allt hefur orðið fyrir miklu tjóni og verður nú að axla miklar skuldabyrðar vegna fjölþættra mistaka sem gerð voru hér á landi, einkum frá því upp úr aldarmótum og jafnvel fram yfir bankahrunið. Það er sá raunveruleiki sem við þurfum nú öll að horfast í augu við. Um leið er mikilvægt að tapa ekki trúnni á framtíðina því íslenskt samfélag hefur alla burði til þess að sigrast erfiðleikunum þó miklir séu og í mínum huga er aðeins eitt orð sem ekki má heyrast, það er uppgjöf. Með samstöðu getum við farið í gegnum erfiðleikana og komið íslensku samfélagi á braut uppbyggingar og framfararsóknar.

Mikið hefur áunnist

Til einföldunar má skipta undanförnum mánuðum, misserum og árum upp í fjögur tímabil: 1) aðdraganda hrunsins, segjum frá og með árinu 2002 þegar bankarnir voru einkavæddir og til og með októberbyrjunar 2008. 2)Tímabil áfallsins sem kom í kjölfarið og líkur með stjórnarskiptum 1. febrúar 2009. 3)Millibilsástandið sem minnihlutastjórnin glímdi við og fól í sér fjölþættar stuðningsaðgerðir til þess að verja samfélagið og búa sem best undir kosningar í lok apríl. 4) Að lokum er það tímabil beinna aðgerða og endurreisnar frá og með stjórnarskiptum í maí. Á þeim tíma hefur margt áunnist og er ástæða að stalda við nokkur atriði:

• Víðtækar tekjuöflunar- og sparnaðaraðgerðir upp á samtals liðlega 20 milljarða króna til að aðlaga rekstur ríkissjóðs að gjörbreyttum veruleika strax í maí og júní. Í júní var kynnt áætlun um jöfnuð í rekstri ríkissjóð á árunum 2009 til 2013 og skýrsla lögð fyrir Alþingi ásamt áætlun um tekjuöflun og sparnað fyrir árið 2010 og ramma fyrir árin þar á eftir.
• Gerð stöðugleikasáttmála sem er mikilvægur til að tryggja samhæft framlag ríkisins, sveitarfélaganna, aðila vinnumarkaðarins, Bændasamtakanna og fleiri til endurreisnarstafsins.
• Samningar íslenskra stjórnvalda við bresk og hollensk stjórnvöld í byrjun júní leiddi Icesave-deiluna til lykta á þann hátt sem Alþingi fól framkvæmdavaldinu í desember. Alþingi er nú með þetta erfiða mál til umfjöllunar.
• Gengið var frá samningum við Norðurlöndin fjögur í byrjun júlí um gjaldeyrislán til þess að byggja upp gjaldeyrisvaraforða Seðlabankans.
• Tímamótaárangur náðist með samkomulagi stjórnvalda við skilanefndir gömlu bankanna þriggja sem kynnt var 20. júlí. Einnig er unnið að endurskipulagningu sparisjóðakerfisins.
• Í lok júlí höfðu stjórnvöld uppfyllt öll skilyrði sem snéru að fyrstu endurskoðun stjórnar AGS á áætluninni. Þrátt fyrir það ákvað AGS að fresta endurskoðuninni og voru það vonbrigði, en öllum má vera ljóst að Icesave málið var meginorsök frestunarinnar.
• Ríkisstjórnin hefur ítrekað aukið fjárframlög til embættis sérstaks saksóknara og rannsóknar hans. Þá hafa aðgerðir á vegum skattayfirvalda verðið efldar, m.a. með frumvarpi um heimild til skattrannsóknarstjóra til að kyrrsetja eignir.
• Helstu eftirlitsstofnanir fjármálakerfissins, Seðlabankinn og Fjármálaeftirlitið, hafa fengið nýja yfirstjórn og þær verið efldar.

Fjölmargt annað, sem of langt mál væri að telja upp, hefur verið gert og þar má nefna mótun eigendastefnu og ákvörðun um fyrirkomulag eignarhalds ríkissins á fjármálafyrirtækjum, stofnun bankasýslu og eignarumsýslufélags.

Skuldir og lífskjör

Þegar fjallað er um þau vandamál sem við tökumst nú á við er mikilvægt að það sé gert á málefnalegan og upplýstan hátt. Hafa þarf í huga að Ísland er ríkt og þróað samfélag með öfluga innviði og gott mennta- og heilbrigðiskerfi. Ekki má heldur gleyma að við eigum öflugt lífeyrissjóðakerfi og að eignir lífeyrissjóðanna eru þrátt fyrir áfall vegna bankahrunsins svipaðar eða hærri á mann en olíusjóður Norðmanna er í Noregi. Þá er gert er ráð fyrir að þjóðartekjur á mann verði innan fárra ára aftur með þeim mestu í heiminum. Samanburður við fátæk þriðjaheimsríki er því óraunhæfur og fráleitur. Í þeim erfiðleikum sem steðja að heimilum í landinu er einnig mikilvægt að halda því til haga að eitt meginverkefna stjórnvalda og nýju bankanna er að tryggja að fólk geti haldið húsnæði sínu og lífvænleg fyrirtæki verði áfram í rekstri.

Vísbendingar eru uppi um að samdráttur landsframleiðslu verði ívið minni en spáð var og atvinnuleysisþróun, ef eitthvað er, heldur hagstæðari.  Þá er spáð um 2-3% hagvexti á ári næstu árin. Einnig má ekki gleyma okkar sterku útflutningsgreinum: sjávarútvegi, sífellt vaxandi ferðaþjónustu, nýsköpun, orkuiðnaði o.fl. sem njóta nú góðs af gengi krónunnar. Á þessum sviðum og fleirum eru gríðarleg tækifæri og oft er það þannig að þegar kreppir að kvikna framsæknar hugmyndir.

Seðlbankinn áætlar að heildar skuldir þjóðarbúsins erlendis muni nema um tvöfaldri landsframleiðslu í lok þessar árs. Þó ber að hafa í huga að umtalverðar eignir standa þar á móti og því er hreina skuldastaðan lang frá því að vera jafn slæm og þessar tölur gætu gefið til kynna, eða um 85% af landsframleiðslu. Ef einungis eru teknar eignir og skuldir ríkissjóðs fyrir árið 2009 eru hreinar skuldir um 40% af landframleiðslu og er gert ráð fyrir að þær muni lækka jafnt og þétt. Í greinargerðum sem fjármálaráðuneytið, Seðlabankinn og Hagfræðistofnun Háskólans hafa kynnt að undanförnu í tengslum við Icesavemálið kemur fram, jafnvel þó þróunin verði óhagstæðari en spáð er, höfum við alla burði til þess að komast í gegnum erfiðleikana.

Þegar tekið er mið af þeim árangri sem náðst hefur á undanförnum mánuðum og þeim möguleikum sem við höfum er engin ástæða til þess að ætla annað en að Ísland muni sigrast á erfiðleikum sínum og saman mun okkur takast það.

Steingrímur J. Sigfússon
höfundur er fjármálaráðherra