Í hruninu urðu heimili landsins og ríkissjóður fyrir miklum skakkaföllum.

Eigið fé heimilanna rýrnaði mikið, þurrkaðist upp hjá sumum og varð neikvætt hjá öðrum eins og við þekkjum.  Við þessar aðstæður urðu góð ráð dýr enda ríkissjóður alls ekki aflögufær með mikla fjármuni.  Þá takmörkuðu getu til að koma til móts við skuldug heimili varð að nota vel, afskaplega vel. Tekin var sú stefna að beina sjónum að þeim hópi sem verst varð úti, heimili með háan vaxtakostnað, lítið eigið fé og lágar til meðaltekjur. 

Í Morgunblaðinu s.l. mánudag var fjallað um skerðingu vaxtabóta hjá ákveðnum hópum vegna þessara breytinga.  Þar er heildarmynd málsins ekki skýrð en hér verður gerð tilraun til þess.

Í byrjun desember 2010 gerði ríkisstjórnin víðtækt samkomulag við lánastofnanir og lífeyrissjóði sem var upphafið að því mikla átaki sem hefur staðið yfir síðan og hafði það markmið að takast á við skulda- og greiðsluvanda heimilanna. Meðal úrræða sem ríkisstjórnin boðaði þá til var að almennar vaxtabætur yrðu áfram 11,7 milljarða á árinu 2011 í stað 9,8 milljarða í fjárlagafrumvarpi. Þar með var viðhaldið tveggja milljarða viðbótarframlagi sem veitt var tvö árin þar á undan. Þar til viðbótar var samið um sérstaka niðurgreiðslu vaxta, að upphæð 6 milljarðar á ári í tvö ár. Sú upphæð yrði fjármögnuð af fjármálastofnunum og lífeyrissjóðum. Í yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar sagði ennfremur að úthlutun almennra vaxtabóta yrði breytt þannig að þær kæmu í auknum mæli til móts við heimili með þunga skuldabyrði og lágar og miðlungs tekjur.

Tillögur fjármálaráðherra um breytingar á úthlutunarreglum almennra vaxtabóta tóku mið af þessari stefnu. Gerðar voru margháttaðar breytingar á úthlutunarreglunum en til ráðstöfunar var sama upphæð, eða 11,7 milljarðar. Það var því ljóst að ef einhverjir íbúðareigendur fengju hækkun á vaxtabótum en aðrir lækkun. Breytingunum var ætlað að ná þeim pólitísku markmiðum sem fólust í yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar í tengslum við samkomulagið.

Hámark vaxtagjalda sem úthlutunin byggist á var hækkað. Það er nú 800 þús kr hjá einhleypum, 1 m.kr. hjá einstæðum foreldrum og 1,2 m.kr. hjá hjónum og sambúðarfólki. Hámark vaxtabótanna sjálfra var einnig hækkað verulega eða úr rúmlega 400 í 600 þúsund hjá hjónum, um 57% í 500 þúsund hjá einstæðum foreldrum og um 62% í 400 þúsund hjá einhleypum. Þessar aðgerðir juku mjög stuðning við heimili með þunga skuldabyrði.

Á móti þessum hækkunum þurftu að koma til breytingar í hina áttina. Áður skertust vaxtabætur um 6% af tekjum en nú var því breytt í 8%. Þrátt fyrir það geta hjón með allt að 15 m.kr. tekjur fengið vaxtabætur ef öðrum skilyrðum er fullnægt vegna þess hvað hámark vaxtagjalda hækkaði mikið. Með þessu móti var fylgt eftir þeirri stefnu að bætur næðu til fólks með lágar og miðlungs tekjur.

Þá voru eignaskerðingarmörk bótanna lækkuð en það er sú breyting sem hefur orðið tilefni fjölmiðlaumfjöllunar að undanförnu.

Útreikningar sem umfjöllun Morgunblaðsins byggðist á eru ættaðir frá ASÍ og eru mjög villandi. Þar eru reiknaðar bætur yfir árabil hjá hjónum sem skulda jafn mikið í krónum og eiga jafn mikla hreina eign frá því fyrir hrun og fram til dagsins í dag. Að gefa sér slíka forsendur gefur afar skakka mynd af þróuninni og fæstir fasteignaeigendur sem skulda vegna íbúðarkaupa kannast við.

Vaxtakostnaður og vaxtabætur hjóna með meðaltekjur sem áttu 35 m.kr. íbúð 2007 og skulduðu 25 m.kr. í henni.

Á meðfylgjandi mynd er sýnt hvernig úthlutun vaxtabóta hefur gengið fyrir sig hjá hjónum sem voru í þeirri stöðu sem útreikningar ASÍ byggðust á árið 2007. Þeim forsendum er síðan fylgt eftir til ársins í ár.  Í þessari grein er ekki mögulegt að gera með nákvæmum hætti grein fyrir þeim forsendum sem þessir útreikningar byggja á í smáatriðum en nánari lýsingu er að finna á vefsíðu fjármálaráðuneytisins.

Vaxtakostnaður og vaxtabætur hjóna með meðaltekjur sem áttu 35 m.kr. íbúð 2007 og skulduðu 25 m.kr. í henni.

Í þeim útreikningum sem ASÍ byggði á eru tilteknar forsendur um meðaltekjur, verðmæti fasteignar og eiginfjárstöðu. Ætla mætti af þeim ályktunum sem dregnar eru af útreikningunum að um væri að ræða fjölmennan hóp fjölskyldna en svo er alls ekki ef horft er á heildarmyndina. Með vikmörkum í tekjubili, eignabili og eigin fé tókst að finna rúmlega 500 fjölskyldur sem voru í þessari stöðu í álagningarskrám RSK á árinu 2010. Hjón sem skulda í íbúðum sínum eru hins vegar yfir 44.000.

Í árslok 2010 voru nær 13.000 hjón í þeirri stöðu að eiga ekkert í íbúðarhúsnæði sem þau voru skrifuð fyrir. Alls voru yfir 25.000 íbúðareigendur með neikvætt eigið fé í íbúðarhúsnæði sínu samkvæmt skattframtölum. Þetta eru fjórfalt fleiri en voru í sömu stöðu árið 2007. Með takmarkaða fjármuni til ráðstöfunar er eðlilegt að koma til móts við þann hóp sem eru í verstri stöðu.

Vaxtakostnaður heimilanna vegna kaupa á íbúðarhúsnæði hefur verið um 60 milljarðar króna á ári að undanförnu. Vaxtabætur á síðasta ári voru tæpur þriðjungur af þeirri upphæð.

Þær breytingar sem gerðar voru á úthlutun vaxtabóta voru tvímælalaust til bóta og beindu fjármunum að þeim sem voru í verstri stöðu og í samræmi við vilja og yfirlýsingar stjórnvalda.

• Forsendur dæmi 1 (PDF 110 KB)
• Forsendur dæmi 2 (PDF 110 KB)