Stefnuræða Katrínar Jakobsdóttur forsætisráðherra á 153. löggjafarþingi, flutt á Alþingi 14. september 2022

Kæru landsmenn

Ég átti því láni að fagna að skrifa ásamt umhverfisráðherra undir stjórnar- og verndaráætlun fyrir Geysissvæðið nú á mánudaginn. Himinninn var heiðríkur, Strokkur gaus og almenn gleði og friðsæld í hópnum. Á slíkri stundu getur verið erfitt að hugsa um hamfaraflóð í Pakistan, stríð í Úkraínu, orkukreppu í Evrópu og fjölmargt fleira sem ógnar núna meðbræðrum okkar og systrum um allan heim. En þótt lönd og höf skilji að, þá eru vandamál þeirra líka okkar vandamál.

Loftslagsváin hefur nú þegar skapað neyðarástand víða um heim. Við glímum við það risavaxna verkefni að snúa þessari ógnvænlegu þróun við, lágmarka skaðann og tryggja framtíð okkar og lífríkisins alls á þessari plánetu. Í upphafi þessa kjörtímabils voru kynnt ný og metnaðarfull markmið í loftslagsmálum um 55% samdrátt í losun gróðurhúsalofttegunda sem eru á beinni ábyrgð okkar. Á fyrsta kjörtímabili þessarar ríkisstjórnar kynntum við fyrstu fjármögnuðu aðgerðaáætlunina í loftslagsmálum og lögfestum markmið um kolefnishlutleysi eigi síðar en 2040.

Til að ná hertum markmiðum munum við endurskoða fyrirliggjandi aðgerðaáætlun og setja fram sameiginleg markmið stjórnvalda og allra geira samfélagsins um hverju hver og ein atvinnugrein getur skilað í samdrætti í útblæstri. Lagt verður fram að nýju frumvarp um bann við olíuleit í efnahagslögsögunni sem mikilvægt er að verði afgreitt enda felast í því skýr skilaboð til umheimsins að Ísland ætlar að leggja sitt af mörkum til að takast á við þessa stærstu áskorun samtímans. Við erum á fullri ferð út úr kolefnishagkerfinu – inn í nýtt grænt hagkerfi.

En kæru landsmenn.

Hraðar breytingar eru ekki bara ógnvænlegar. Þær geta líka vakið upp von um bjartari framtíð. Ég flaug í átta mínútur í rafmagnsflugvél um daginn. Það var stutt en þó lengra en fyrsta flug Wright-bræðra árið 1903 sem varði í 12 sekúndur og náði 20 feta hæð. Þar með afsönnuðu þeir bræður þær kenningar að vél sem væri þyngri en loftið gæti ekki flogið. Þetta flug breytti mannkynssögunni og 20. öldin varð flugöldin. Við erum stödd á öðrum tímamótum. Á 21. öldinni verður flug á grænum orkugjöfum og ég spái því að við eigum eftir að sjá þær breytingar gerast hraðar en nokkurn gat órað fyrir.

Við hér á Íslandi erum í einstakri stöðu til að ná fram orkuskiptum í almannaþágu vegna þess að réttar ákvarðanir hafa verið teknar. Almenningur á helsta orkufyrirtæki landsins, Landsvirkjun, og því stendur ekki til að breyta. Þetta er eitt mikilvægasta innviðafyrirtæki landsins ásamt Landsneti – og við hljótum öll að vera þakklát fyrir að hugmyndir um að selja þessi mikilvægu fyrirtæki náðu ekki fram að ganga.

Eins hljótum við að þakka fyrir að orkukerfið hér á landi er sjálfstætt og undir innlendri stjórn. Nú þegar raforkuverð í Evrópu er himinhátt – þegar almenningur í Noregi, Þýskalandi, Bretlandi er jafnvel að borga margfalt verð fyrir hita og rafmagn á við okkur – er augljóst að við erum í öfundsverðri stöðu. Þetta er vegna þess að góðar og framsýnar ákvarðanir hafa verið teknar hingað til. Og miklu skiptir hvernig verður fram haldið. Þegar kemur að orkuskiptum og orkuframleiðslu þá er frumskylda okkar í þeim efnum við íslenskan almenning í nútíð og framtíð. Við þurfum að tryggja að öll orkunýting, hvort sem það er vatnsföll, jarðvarmi, vindurinn, sólarorka eða hvað annað, verði ábyrg, í sátt við náttúruna og í þágu almennings.

Kæru landsmenn.

Hækkandi orkuverð er aðeins ein afleiðing ömurlegs innrásarstríðs Rússa í Úkraínu. Nú þegar hafa þúsundir óbreyttra borgara fallið í þessu stríði, milljónir manna eru á flótta, samfélagslegir innviðir hafa verið lagðir í rúst og endalok stríðsins eru enn ekki í sjónmáli. Ef við rifjum upp söguna þá voru ástæðurnar sem leiddu til blóðbaðs fyrri heimsstyrjaldarinnar ekki veigamiklar en að lokum fór svo að milljónir dóu, milljónir voru sviptar framtíð sinni, draumum og þrám.

Þó að við Íslendingar séum enn fjarri heimsins vígaslóð þá lætur stríðið engan ósnortinn og enn og aftur hefur fjöldi fólks verið sviptur framtíð sinni, draumum og þrám. Ísland hefur tekið á móti um 1600 Úkraínumönnum á flótta og við munum gera okkar besta til að styðja við þau eftir fremsta megni. Ísland hefur veitt úkraínsku þjóðinni pólitískan stuðning á alþjóðavettvangi og lagt fram fjármuni meðal annars í mannúðaraðstoð og efnahagslegan stuðning. Þegar Ísland tekur við formennsku í Evrópuráðinu í næsta mánuði munu málefni Úkraínu koma til okkar kasta og við munum tala skýrt.

Stríðið hefur líka sýnt okkur með áþreifanlegum hætti að fæðuöryggi er risastórt öryggismál. Langt er um liðið síðan Björn Halldórsson í Sauðlauksdal og Magnús Ketilsson hvöttu bændur til dáða í grænmetisrækt á 18. öld þegar kartaflan var lykill að því að lifa af í harðbýlu landi. Það var framsýni á þeim tímum. Á síðasta kjörtímabili var unnin matvælastefna, stofnaður matvælasjóður og stuðningur við garðyrkjubændur aukinn um fjórðung. Við munum halda áfram á sömu braut, landbúnaðarstefna verður lögð fyrir þingið og sett metnaðarfull markmið um að verða í auknum mæli sjálfum okkur nóg í grænmetisframleiðslu sem og í framleiðslu á öðrum landbúnaðarvörum.

Kæru landsmenn

Stríðið í Úkraínu kom beint ofan í tveggja ára heimsfaraldur, verðbólga plagar nú samfélög vestan hafs og austan og hafa viðlíka verðbólgutölur ekki sést í lengri tíð. Góðu fréttirnar eru að atvinnuástandið hér á landi er gott og hagvaxtahorfur góðar.

Nú sem aldrei fyrr skiptir máli að stjórnvöld og Seðlabankinn séu samstillt og ríkisfjármálin og peningamálastefnan vinni í sömu átt til að auka ekki frekar á vandann. Það skiptir máli að stjórnvöld styðji við þau sem eiga erfiðast með að mæta þessari stöðu, eins og nú í vor þegar við hækkuðum greiðslur almannatrygginga og húsnæðisstuðning og barnabótaauki var greiddur út.

Félagslegar áherslur stjórnvalda í húsnæðismálum á undanförnum árum hafa skilað langtum fleiri almennum íbúðum sem hafa skipt sköpum fyrir húsnæðisöryggi tekjulægri hópa. Átakshópur þjóðhagsráðs lagði í vor fram ítarlegar tillögur að umbótum í húsnæðismálum með áherslu á aukið framboð á íbúðarhúsnæði, aukið húsnæðisöryggi, ekki síst þeirra sem eru á leigumarkaði, og endurbættan húsnæðisstuðning.

Ríkisstjórnin mun fylgja þessum tillögum eftir og í samstarfi við sveitarfélögin verða byggðar 35.000 íbúðir á næstu 10 árum til að mæta húsnæðisþörf allra hópa. Aðgerðirnar munu ekki aðeins auka húsnæðisöryggi heldur einnig draga úr sveiflum á húsnæðismarkaði en húsnæðisverð er einn af þeim þáttum sem hefur ýtt undir óstöðugleika hér í verðlagsmálum. Þess vegna forgangsröðum við húsnæðismálunum – til að auka lífsgæði fólks og tryggja meiri jöfnuð, bæði í upp- og niðursveiflum efnahagslífsins.

Við munum áfram byggja upp betra barnabótakerfi en á síðasta kjörtímabili styrktum við kerfið þannig að barnafjölskyldum sem fá barnabætur hefur fjölgað um ríflega 3.100 frá árinu 2018 og útgreiddur stuðningur aukist um ríflega 3,5 milljarða króna.  Á kjörtímabilinu munum við ráðast í frekari umbætur og styðja betur við barnafjölskyldur sem er risastórt velsældarmál.

Við munum áfram standa vörð um almannaþjónustuna, ekki síst heilbrigðisþjónustuna, sem hefur gengið í gegnum erfiða tíma undanfarin ár og staðist hvert álagsprófið á fætur öðru. Þar skiptir öllu að við byggjum áfram upp til framtíðar.

Öll þessi framfaramál  skipta máli fyrir fólkið í landinu og verða vonandi til þess að greiða fyrir farsælum samningum á vinnumarkaði í vetur.

Kæru landsmenn.

Íslenskt samfélag hefur tekið stórstígum framförum þegar kemur að réttindum hinsegin fólks. Þyngst vega líklega löggjöfin um kynrænt sjálfræði og aukin réttindi trans og intersex barna og ný framkvæmdaáætlun í málefnum hinsegin fólks sem mun tryggja að við höldum áfram á réttri braut. Þessi mál eru vitnisburður um að það skiptir máli hvaða stefnu og ákvarðanir við tökum í stjórnmálum. Á sama tíma er dapurlegt að skynja aukna fordóma og niðrandi. Það sýnir okkur svo ekki verður um villst að réttindabaráttu lýkur aldrei og alltaf er hætta á afturför.

Starfshópur um hatursorðræðu hóf störf í sumar og stefnir á að skila af sér fyrir áramót. Markmið hans er að gera tillögur um samhæfðar aðgerðir stjórnvalda gegn hatursorðræðu sem er uppi m.a. vegna kynþáttar, litarháttar, þjóðernisuppruna, kynhneigðar og kynvitundar.

Annað verkefni sem mun hafa mikil áhrif á réttindi fólks í daglegu lífi sínu er lögfesting Sáttmála Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Hluti af því verkefni er að koma á laggirnar sjálfstæðri mannréttindastofnun. Undanfarið hef ég haldið samráðsfundi um land allt sem ég hef lært mikið af – um stórt og smátt. Mannréttindi eru ekki sjálfsögð og við getum ekki tekið þeim sem gefnum. Við eigum að stefna að því að Ísland verði framúrskarandi á sviði mannréttinda. Þannig verður samfélagið okkar manneskjulegra, betra, og þróttmeira, hvort sem horft er til efnahagsmála, þróunar lýðræðis og stjórnmála, menningar og lista.

Réttindi innflytjenda voru mikið rædd á þessum fundum en hafin er vinna við stefnu í málefnum útlendinga, löngu tímabært í landi þar sem hátt í 16% landsmanna eru innflytjendur. Samfélagsleg þátttaka fólks sem hingað flytur til að sinna ýmsum störfum skiptir okkur öll máli. Lífið er nefnilega ekki bara vinna heldur svo margt annað og við eigum að bjóða þeim sem hingað koma tækifæri til að taka þátt í lífinu á Íslandi – syngja í kór, stunda íþróttir og útivist, taka þátt í stjórnmálum og félagsstarfi, fara í leikhús eða hvað það er sem mann langar að gera. Íslenskukunnátta er mikilvægur lykill að því lífi – fyrir þau sem hingað koma en ekki síður fyrir okkur sem berum ábyrgð á að verja tungumálið og tryggja að það geti haldið áfram að vaxa og dafna.

Samstillt átak stjórnvalda og atvinnulífs þarf til að bjóða fleirum upp á íslenskukennslu, helst á vinnutíma. Þetta er raunverulegt og grjóthart viðfangsefni því á komandi árum og áratugum mun reyna verulega á samheldni samfélagsins – og þá skiptir máli að við róum öll í sömu átt í þessum efnum.

Kæru landsmenn

Ég hef oft fengið að heyra undanfarin 15 ár á Alþingi Íslendinga að það sé slæmt að ólíkir stjórnmálaflokkar þurfi stundum að starfa saman og þá verði engar framfarir. Þetta finnst mér furðulegt viðhorf. Málamiðlanir eru hornsteinn lýðræðisins. Í öllum lýðræðisríkjum þarf að gera málamiðlanir og enginn sem kemur nálægt stjórnun getur forðast það. Þegar við hættum því erum við komin inn í eitthvað allt annað stjórnkerfi.

Á tímum skautunar og einstefnustjórnmála skiptir miklu að ná saman um framfaraskref fyrir samfélagið allt. Viðfangsefnin sem ég hef nefnt hér í kvöld eru nefnilega risavaxin og verða eingöngu leyst með samtali eftir lýðræðislegum leikreglum. Skautunarstjórnmálin munu ekki leysa neitt – heldur dýpka ágreininginn og leiða til átaka á tímum sem kalla einmitt á að fólk með ólíkar lífsskoðanir tali saman og leiti saman lausna gagnvart stórum áskorunum.

Á slíkum grunni er hægt að byggja til framtíðar. Þó að stjórn og stjórnarandstaða eigi eðli máls samkvæmt að takast á og leiða fram rök og gagnrök þá vona ég að þingmenn allir, óháð flokkum og ólíkum lífsskoðunum beri gæfa til að vinna á slíkum grundvelli þjóðinni allri til heilla á þeim þingvetri sem nú er að hefjast.