Velferð á óvissutímum: Ráðstefna á vegum Félagsráðgjafadeildar og Þroskaþjálfabrautar Háskóla Íslands
Ávarp Guðbjarts Hannessonar velferðarráðherra
27. janúar 2012

Góðir gestir.

Það er mér sönn ánægja að vera við opnun ráðstefnu um velferðarmál á óvissutímum sem hér er að hefjast.

Ég flutti ávarp á ráðstefnunni sem haldin var síðastliðið sumar um sama efni og er í raun verið að fjalla um aftur hér. Þá voru á ráðstefnunni erlendir gestir og áhersla lögð á það sem sameinar Norðurlandaþjóðirnar í velferðarmálum og eins að ræða helstu áskoranir sem norrænu þjóðirnar standa frammi fyrir.

Nú eru erlendu vinir okkar og fulltrúar nágrannaþjóðanna fjarri en ég tel þó engu að síður ástæðu til að ræða aðeins um þessi mál í víðara samhengi en íslensku. Okkur er hollt að skoða okkar velferðarkerfi í samanburði við nágrannaríkin, einkum Norðurlöndin.

Það er margt líkt með velferðarkerfum Norðurlandaþjóðanna. Þau byggja á svipuðum grunni og hugmyndafræðin að baki þeim er að mestu sú sama þótt við förum ekki alltaf sömu leiðir að markmiðunum.

Okkur verður æ betur ljóst að það felast ákveðin gildi í okkar norrænu leið í félags- og heilbrigðismálum. Leið sem hefur í daglegu tali verið kölluð Norræna velferðarmódelið. 

En eigum við einhverja eina skilgreiningu á sérkennum þess? Hver er hún og hvað einkennir þetta módel? Hverjir eru meginstyrkleikarnir? Eigum við lausnir og leiðir í velferðarmálum sem gætu hentað öðrum þjóðum? Getum við kennt Evrópusambandinu eitthvað? Eigum við að varðveita þau gildi og markmið sem hafa um margt sameinað okkur Norðurlandaþjóðirnar?

Margir hafa ásakað núverandi stjórnvöld fyrir að kenna sig við norræna velferð en standa ekki undir nafni. Ég hef oft velt fyrir mér hvort þeir hinir sömu aðhyllast norræna velferð. Það virðist enginn spyrja þeirrar spurningar.

Það er líka athyglisvert í umræðu liðinna missera, eftir hrun, þar sem vaxandi ójöfnuður í heiminum, innan landa og milli landa, er talinn vera ógn við lýðræði og réttlæti og þar með eitt stærsta verkefni alþjóðasamfélagsins að eyða þessum ójöfnuði og auka réttlæti.

Samtímis er ekki laust við að í endurreisninni meðal annars hér á Íslandi sjáist hörð barátta um að viðhalda forréttindum og viðhalda misréttinu í baráttu um auðlindir og fjármagn.

En víkjum aftur að Norræna velferðarmódelinu. Sumir segja að það skiptist í þrjá meginþætti:

Í fyrsta lagi byggi módelið á félagslegu réttlæti, þar sem lögð er áhersla á jöfnuð, rétt einstaklingsins, samneyslu og ríkisrekstur á heilbrigðis- og menntamálum og sérhæfðri þjónustu við þá sem þurfa á henni að halda vegna fötlunar, sjúkdóma, fátæktar eða annarra atriða. Þjónusta er veitt óháð efnahag og búsetu og því gjarna tekjutengd. 

Annar þátturinn snýr að hlutverki ríkisins sem hefur mikilvægu hlutverki að gegna, meðal annars til að tryggja lýðræði og mannréttindi. Þetta hlutverk krefst þess að krefst þess að almenningur treysti opinberum aðilum. Forsenda trausts er að stjórnvöld séu óspillt og stundi heiðarlega og gagnsæja stjórnsýslu.

Þriðji þátturinn sem segja má að einkenni Norræna velferðarmódelið er afstaða til rekstrar- og ríkisfjármála þar sem hagkerfið er frjálst og opið en skattar háir og opinber útgjöld sömuleiðis, með öðrum orðum skattkerfið notað til jöfnunar á afkomu. Þannig koma þrepaskattar inn í íslenska skattkerfið. Þá er verkalýðshreyfingin sterk, rekin er virk vinnumarkaðspólitík og kjarasamningar eru samræmdir.

Fleiri mætti nefna hér – og kannski eru ekki allir sáttir við þessa upptalningu. Það er hins vegar mikilvægt reyna að skilgreina hvað við eigum við þegar við tölum um Norrænt velferðarmódel og spyrja hverjir vilja norræna velferð.

Höfum samt hugfast að ekkert módel er óumbreytanlegt og sífellt verður að leita nýrra leiða, nýta rannsóknir og reynslu til að bæta þjónustuna á hverjum tíma og bregðast við nýjum og breyttum aðstæðum.

Þannig er það í dag. Við frændþjóðirnar stöndum frammi fyrir svipuðum áskorunum við rekstur velferðarkerfa okkar. Stór og mikilvæg verkefni á sviði heilbrigðis- og félagsmála eru að mestu þau sömu og lýðfræðileg þróun stefnir í sömu átt. Nú um stundir tökumst við á við erfiða tíma vegna víðtækra efnahagsþrenginga og þótt þjóðirnar séu ekki allar jafn hart keyrðar af þeirra völdum fer engin þeirra varhluta af vandanum, nema ef vera kynnu Norðmenn.

Norðurlöndin gengu í gegnum efnahagserfiðleika í kringum 1990. Þjóðirnar drógu margvíslegan lærdóm af þeirri reynslu. Viðbrögðin fólust meðal annars í því að stokka upp þjónustu, löggjöf á ýmsum sviðum var endurskoðuð og ekki síst voru settar nýjar reglur varðandi réttindi einstaklinga og lántakenda gagnvart fjármagnseigendum.

Ísland slapp fremur vel í þessum þrengingum en fór þeim mun verr í bankahruninu í október 2008. Þetta var í raun hrun efnahagskerfis sem þróast hafði í stjórnmálaumhverfi sem átti sér þann draum að gera Ísland að fjármálamiðstöð heimsins. Á þeim tíma var frelsi á öllum sviðum aukið og hlutverk ríkisins veikt. 

Íslendingar fjárfestu um allan heim, tóku fé að láni og velta íslenskra banka og einstaklinga náði að verða tíu til tólfföld landsframleiðsla (VLF). Á einnig viku töpuðum við fimmtungi af ríkistekjum, þ.e. tekjur drógust saman og vaxtakostnaður át upp um 15% af tekjum. Þessi raunveruleiki hefur kallað á harða aðlögun íslenska ríkissjóðsins.

Við verðum að hætta að lifa umfram efni og aðlaga ríkisútgjöld rauntekjum. Þetta hefur sett mark sitt á íslenska velferðarkerfið síðastliðin þrjú ár og verkinu er ekki lokið en hallinn í ár er þó aðeins áætlaður um 20 milljarðar króna, samanborið við rúma 200 milljarða árið 2008.

Hlutverk okkar allra, okkar Norræna velferðarsamfélags, er að gæta þeirra sem eiga undir högg að sækja, gæta barna, ýmissa jaðarhópa (marginalized groups) og berjast gegn fátækt. Samhliða uppstokkun og endurskoðun ríkisútgjalda verðum við að huga að því fólki sem er hrætt og óöruggt vegna ástandsins í heiminum, býr við óvissu um afkomu sína, hvernig þeim og börnum þeirra reiðir af í nýju aðstæðum. Óeirðir og ofbeldi eykur á þetta óöryggi og skammt er síðan við vorum minnt illilega á hvað öfgaskoðanir og sérhyggja geta leitt af sér.

Við verðum að hafa hag heildarinnar í huga, óháð efnahag, litarhætti, búsetu, trúarbrögðum eða annarra sérkenna sem gera samfélög okkar svo litrík, fjölbreytt og skemmtileg.

Sjálfur tók ég við tveimur ráðuneytum, félags- og tryggingamála annars vegar og heilbrigðismála hins vegar, og hef leitt sameiningu þessara ráðuneyta í eitt öflugt velferðarráðuneyti. Tilgangurinn var hagræðing en ekki síður að styrkja ráðuneytið og stjórnsýsluna og gera okkur betur kleift að takast á við krefjandi verkefni. 

Við stöndum öll frammi fyrir brennandi spurningum um það hvernig við getum áfram rekið öflugt og gott velferðarkerfi sem mætir fjölbreyttum þörfum fólks við ólíkar aðstæður og stuðlar að jöfnuði á sama tíma og við þurfum að spara fé og jafnvel skera niður velferðarkerfi á vegum ríkis og sveitarfélaga.

Auðvitað er það ábyrgð okkar á öllum tímum að fara vel með almannafé og að veita sem mesta og besta velferðarþjónustu í samræmi við þarfir fólks á sem hagkvæmastan hátt. Þessi ábyrgð er þó meira knýjandi nú en nokkru sinni. Við þurfum að endurmeta hvaða þjónusta er nauðsynleg og hver á að veita hana og greiða fyrir hana. Við verðum að vera óhrædd að ræða ný tækifæri, skoða hvað betur má gera, nýta okkur rannsóknir, reynslu og þekkingu, vera gagnrýnin og leita nýrra leiða.

Ráðstefnan síðastliðið haust og aftur þessi ráðstefna í dag eru ekki síst áhugaverðar fyrir það að leitt er saman fagfólk og sérfræðingar af ólíkum sviðum sem starfar á sviði rannsókna og stefnumótunar eða kemur beint að störfum í þágu notenda velferðarþjónustunnar. Þetta er einmitt einkar mikilvægt nú þegar þrengir að. Við þurfum að vera skapandi, hugsa út fyrir hefðbundinn ramma og vera óhrædd við að skoða nýjar leiðir að markmiðum okkar í velferðarþjónustu við almenning. Þetta gerum við best með þverfaglegu samstarfi, með því að brjóta niður múra milli fagstétta og fá að borðinu alla sem málið varðar, fagfólkið, rannsóknarsamfélagið, stjórnmálamenn og stefnumótendur og síðast en ekki síst notendurna sjálfa – fólkið sem þjónustan á alltaf að snúast um.

Góðir gestir.

Þótt tímarnir séu mörgum erfiðir og margt í samfélaginu sem þarf að færa til betri vegar í kjölfar efnahagshrunsins þá erum við engu að síður á réttri leið, enda birtir öll él upp um síðir.

Stjórnvöld fylgjast grannt með stöðu mála og sérstök áhersla hefur verið lögð á að fylgjast með aðstæðum þeirra sem búa við hvað erfiðastar aðstæður í samfélaginu. Velferðarvaktin sem stjórnvöld settu á fót í ársbyrjun 2009 er enn að störfum. Hlutverk hennar er að fylgjast með félagslegum jafnt sem fjárhagslegum afleiðingum efnahagshrunsins fyrir fjölskyldur og einstaklinga í landinu með markvissum hætti og gera tillögur um aðgerðir í þágu heimilanna. Velferðarvaktin er óháður greiningar- og álitsgjafi og fulltrúarnir sem þar eiga sæti setja fram tillögur sínar og ábendingar um það sem betur má fara án þess að hlífa stjórnvöldum á nokkurn hátt. Þetta er mikilvægt – og fyrir mig sem velferðarráðherra skipta reglulegar stöðuskýrslur velferðarvaktarinnar miklu máli við mat á aðstæðum og því hvar aðgerða er helst þörf til að bæta stöðu þeirra sem verst standa.

Atvinnuleysi hér á landi hefur frá hruni verið með því allra mesta sem Íslendingar hafa upplifað, þótt það hafi minnkað og sé víðast meira í Evrópu. Rík áhersla hefur verið lögð á vinnumarkaðsúrræði til að halda sem allra flestum í virkri þátttöku við verðug verkefni. Sjónum hefur einkum verið beint að ungu fólki og kapp lagt á að styðja fólk og hvetja til náms með fjölbreyttum námstækifærum, jafnt í verklegum og bóklegum greinum. Stór liður í þessu er verkefnið Nám er vinnandi vegur sem áætlað er að ríkissjóður og Atvinnuleysistryggingasjóður leggi til tæpa 7 milljarða króna á árunum 2011–2014. Þá hefur velferðarráðuneytið, Vinnumálastofnun og nokkur sveitarfélög undirbúið og ýtt úr vör Atvinnutorgi til að vinna með ungu fólki og tryggja að það flosni ekki upp í tilgangsleysi, efla kjark þeirra og þor og koma þeim til starfa eða í nám.

Velferðarráðuneytið í samvinnu við hagsmunaaðila vinnur að endurskipulagningu og mótun starfsendurhæfingarkerfisins, endurskoðun almannatryggingakerfisins stendur yfir og undirbúningur er hafinn að flutningi málefna aldraðra til sveitarfélaga til að styrkja nærþjónustuna.

Þá er í gangi vinna við að auka fjölbreytni í búsetuúrræðum með því að jafna stöðu leigjenda og kaupenda á húsnæðismarkaði eins og hægt er. Þar er meðal annars rætt um að koma á öflugum leigufélögum sem geta tryggt örugga leigu til langs tíma. Um leið verði tekið upp húsnæðisbótakerfi í stað húsaleigu- og vaxtabótakerfis.

Af einstökum verkefnum og mikilvægum vil ég nefna sérstaklega flutning málefna fatlaðs fólks frá ríki til sveitarfélaga. Í samræmi við breytingu á lögum um málefni fatlaðs fólks sem gerðar voru við flutninginn var samþykkt ákvæði um að unnin yrði tillaga til þingsályktunar um framkvæmdaáætlun í málefnum fatlaðs fólks árin 2012–2014 sem nú liggur fyrir og hefur verið lögð fram á Alþingi. Þar er sett fram stefna í málefnum fatlaðs fólks, forgangsröðun verkefna, aðgerðaáætlun og skilgreindir árangursmælikvarðar.

Ég nefni einnig í þessu sambandi að fyrir nokkrum dögum staðfesti ég leiðbeinandi reglur til sveitarfélaga um framkvæmd þjónustu við fatlað fólk. Reglurnar taka til þjónustu stuðningsfjölskyldna, ferðaþjónustu, styrkja til náms og til verkfæra- og tækjakaupa fatlaðs fólks og er markmiðið með þeim að stuðla að samræmdri þjónustu milli sveitarfélaga og þjónustusvæða.

Verkefni um notendastýrða persónulega aðstoð er einnig á mikilli siglingu og ég nota tækifærið hér til að vekja athygli á ráðstefnu sem verkefnisstjórn um notendastýrða persónulega aðstoð heldur 10. febrúar þar sem kynnt verður hugmyndafræði, framkvæmd og skipulag slíkrar þjónustu. Verkefnisstjórnin var skipuð í apríl 2011 í samræmi við bráðabirgðaákvæði í lögum um málefni fatlaðs fólks og er hlutverk hennar að móta ramma um fyrirkomulag notendastýrðrar persónulegrar aðstoðar og innleiða samstarfsverkefni ríkis, sveitarfélaga og heildarsamtaka fatlaðs fólks um innleiðingu þessarar tegundar þjónustu.

Samkvæmt bráðabirgðaákvæðinu skulu sveitarfélög í samráði við verkefnisstjórnina leitast við að bjóða fötluðu fólki notendastýrða persónulega þjónustu í tiltekinn tíma. Verkefninu á að ljúka fyrir árslok 2014 með faglegu og fjárhagslegu mati á framkvæmd þess.

Góðir gestir.

Eins og þið heyrið er síður en svo nein ládeyða í velferðarmálum. Unnið er að umfangsmiklum verkefnum sem tvímælalaust eiga eftir að hafa mikil áhrif í samfélaginu og sum raunar farin til þess nú þegar.

Ég ætla ekki að hafa þetta lengra en segi að lokum með skírskotun til yfirskriftar þessarar ráðstefnu um velferð á óvissutímum – að tímarnir eru þó ekki óvissari en svo að við höldum ótrauð áfram því verki að styrkja stoðir velferðarkerfisins á Íslandi með markvissri vinnu, stefnumótun og framkvæmd mikilvægra verkefna.