Ágætu tilheyrendur

Stefna Íslendinga í málum sem snerta náttúruvernd og nýtingu auðlinda er sú að við viljum verndun og nýtingu með fyllstu aðgát, varúð og virðingu.

Verndun og nýting auðlinda eru tvær hliðar á sama máli.

Verndun og nýtingu auðlinda þurfum við að sjá og skilja í einu og sama hugtaki.

Áratugum saman hafði ríkisvaldið alla forystu og forsjá um orkumál, stóriðju og rannsóknir sem þessu tengdust.

Þessu tímabili virkrar stóriðju- og virkjanastefnu íslenskra stjórnvalda lauk 2003, með breytingum sem þá voru gerðar á stjórnsýslu og umhverfi á þessum vettvangi.

Með þessum breytingum var horfið að mestu frá ríkisforsjá og fyrstu skref tekin í átt að orkumarkaði.

Um leið breyttist staða landeigenda, sveitarfélaga, skipulagsstofnunar og umhverfisstofnunar.

Síðan þessar breytingtar urðu er hlutverk iðnaðarráðuneytisins einkum fyrirgreiðsla og aðstoð, en ekki forysta eða stýring svo sem áður var.

Þau verkefni sem nú eru helst á döfinni, við Húsavík, í Helguvík, og í Straumsvík, eru þannig á vegum heimamanna og undir stjórn þeirra og sjálfstæðra fyrirtækja en ekki undir forræði iðnaðarráðuneytisins.

Kárahnjúkavirkjun og það sem henni tengist er eitt það síðasta sem tilheyrir gamla kerfinu.

Afstaða langflestra Íslendinga til verndunar og nýtingar auðlindanna er sama afstaða og ríkisstjórnin og Framsóknarflokkurinn aðhyllast.

Langflestir eru í senn nýtingarsinnar og verndunarsinnar og sjá ekki andstæðu í þessu.

Aðeins örfáir vilja hamast áfram með framkvæmdir sem víðast, og aðeins örfáir aðrir vilja stöðva allar framkvæmdir og ný verkefni.

Eins og allir vita blandast heitar tilfinningar inn í þetta, vísindalegur metnaður og margs konar sárindi og misskilningur.

Meginstefna Íslendinga miðar að því að þroska hér þekkingarsamfélag með fjölbreyttu atvinnulífi og framtaki, en orka og iðnaður eru aðeins hluti af þessu.

Næsti megináfangi verður, að minni hyggju, gerð heildstæðrar rammaáætlunar um nýtingu og vernd náttúruauðlindanna.

Þetta verður sameiginlegt verkefni sem á að geta stuðlað að víðtækri sátt meðal þjóðarinnar um þessi mikilvægu málefni.

Margt hefur verið talað og skrifað um þessi mál að undan förnu.

Fyrir nokkru kom út bókin Draumalandið eftir Andra Snæ Magnason.

Þetta er skemmtileg og vel skrifuð bók með þeim geðþekka og aðlaðandi blæ sem einkennir önnur verk höfundarins.

Meginstef bókarinnar eru hrífandi:

Við þurfum að losa um viðjar tæknihyggju og efnishyggju og losa um þær viðjar sem almennar umræður hafa lagt á ímyndunarafl og nýsköpunarmátt; - við eigum að vefengja ráðandi viðhorf og benda á möguleika og úrræði önnur en virkjanir og stóriðju; - höfundur vill hjálpa lesanda að sigrast á ótta við þessa vefengingu og ótta við aðrar leiðir sem til greina koma.

Þetta er góður og tímabær boðskapur, - en ég hef líka ýmsar athugasemdir að gera við málflutninginn í bókinni.

Á 101. bls. er fjallað um möguleika til að komast út úr vandræðum og öngstræti í samfélagsþróun, en þetta er gert með þeim hætti sem kynni að ýta um of undir kæruleysi í rökfærslum.

Þar er boðað að þjóðin geti komist "út úr kreppuhugsuninni" eins og það er orðað.

En þarna er ekkert til skýringar á margra áratuga reynslu á landsbyggðinni í atvinnuhnignun og skorti á nýsköpun.  

Höfundurinn skautar yfir vandamál í byggðaþróun margra áratuga eins og ekkert sé.

Það er sem sé fátt lagt fram til að mæta þeim sögulegu og efnahagslegu forsendum sem liggja til grundvallar ákvörðunum stjórnvalda og heimamanna.

Á 151. bls. er skyndileg tenging yfir í stórframkvæmdirnar á Austurlandi.

Þessi tenging er mjög mikilvæg fyrir allan þann málstað sem bókin kynnir og allan málflutning höfundarins í bókinni yfirleitt.

Umfjöllun í bókinni um stórframkvæmdirnar á Austurlandi hvílir á þeim grunni að einmitt þessi tenging, á 151. bls., sé ótvíræð og rökvíslega réttmæt.

Þessi tenging í lesmálinu er gerð með mjög hugvitsamlegum hætti sem þó verður ekki talinn laus við áróður.

Þessi tengsl eru nefnilega ekki rökvíslega nauðsynleg eða ótvíræð málefnaleg ályktun.

Ég get til dæmis vel tekið undir flest framan af í bókinni, en verið samt ósammála tengingunni á 151. bls.

Ég get tekið undir með höfundinum um þau heillandi stefnumið bókarinnar sem ég taldi upp áður, án þess í sjálfu sér að ég sé með því að láta í ljós einhverja tiltekna skoðun á tilteknum verklegum framkvæmdum.

Tengingin yfir í stórframkvæmdirnar fyrir austan er þess vegna ekki sannfærandi á þann hátt sem greinilega vakir fyrir höfundinum.

Röklegu tengslin og forsendurnar fyrir ályktunum hans standast því ekki með þeim hætti sem höfundurinn stefnir að.

Lesandi kann að kjósa  að fylgja málflutningi höfundar, ef lesandanum þá þóknast af öðrum ástæðum, en röksemdafærslan í bókinni nægir ekki til þess.

Mikið af röksemdafærslunni í bókinni er ádeila á skrif eins nafngreinds manns og hefur þar af leiðandi takmarkað almennt gildi.

Á 176. bls. gagnrýnir höfundur að Ísland skuli hafa verið kynnt sem "ódýr orka".

En stofnunin sem þetta boðaði hefur m.a.s. verið lögð niður og verkefnum hennar hætt af opinberri hálfu.

Ef "ódýr orka" er forsenda fyrir gagnrýni höfundar, þá má ætla að afstaða hans mótist af kröfu um hærra verð fyrir orkuna.

En málflutningurinn í bókinni miðast þó allur við andstöðu við verklegar framkvæmdir af öðrum ástæðum.

Í þessu er æpandi mótsögn í málsmeðferð höfundarins og skaðar í raun málstað hans.

Lesandi verður ekki alveg viss um það hvort höfundurinn boðar andstöðu gegn stórvirkjunum vegna náttúruverndarsjónarmiða eða hann gagnrýnir orkusölusamningana vegna þess að þeir gefi ekki nægilegan gróða.

Margir áköfustu virkjanasinnar munu eflaust taka heilshugar undir kröfu um sem allra hæst verð.

En varla er það ætlun höfundarins að styðja málflutning þeirra.

Enn er þess að geta að Íslandskort á 179. og 183. bls. eru mjög villandi eins og hver maður getur séð sem ferðast um landið.

Á 255. bls. er mjög hæpinn og kæruleysislegur samanburður við árangur margra áratuga starfs í Rovaniemi í Finnlandi og látið að því liggja

að slíkur árangur kunni að vera auðveldur og skjótfenginn.

Bókinni lýkur með fyndinni léttúð á 259. bls., - en sannleikurinn er sá að það ristir ekki dýpra þarna, heldur er þetta aðeins fyndni og léttúð og skaðar málstaðinn líka þótt skemmtilegt sé og lýsi frjóu ímyndunarafli og hugkvæmni höfundarins.

Höfundur ber þarna saman verðmat á mannvirkjunum á Austurlandi við verðmat á stórfyrirtækinu Disney, en lesandinn er engu nær um röklegt samhengi.

Höfundur ímyndar sér að frægt listaverk Ólafs Elíassonar fylli hvelfinguna miklu sem grafin hefur verið inn í fjall þar eystra, - en lesandinn spyr:

Er þetta gamansemi um listamanninn Ólaf Elíasson, eða um þetta listaverk hans, - eða gefur höfundurinn hér ímyndunarafli sínu og gamansemi lausan tauminn alveg út í bláinn ?

Þetta minnir nefnilega á orð hans á öðrum stað í bókinni þar sem hann talar um "fullkominn fiðrildaheim".

Höfundurinn vefengir eins og ég sagði áður, og það er réttmætt og tímabært að vefengja.

En það má líka vefengja málflutning hans sjálfs eins og ég hef nefnt dæmi um.

Ég er sem sagt gagnrýninn m.a. á tenginguna sem birtist allt í einu á 151. bls. og óánægður með ýmislegt annað í bókinni.

En hún er tímabær og skemmtileg og margt í henni er heillandi og aðlaðandi eins og annað sem þessi höfundur hefur látið frá sér fara.

Íslendingar hafa náð miklum árangri í orkumálum á liðnum áratugum.

Við höfum sérstöðu í nýtingu endurnýjanlegra orkugjafa sem ekki menga á sama eða svipaðan hátt og ýmsir aðrir.

Á árinu 2003 varð mikilvæg umbreyting eins og áður segir.

Eftir sem áður stefna íslensk stjórnvöld að  ábyrgri nýtingu náttúruauðlindanna með fullri aðgát - og um leið er þetta stefna varúðar, virðingar og verndar.

Framundan er að móta verklagsreglur markaðar og jafnræðis á þessu sviði.

Leggja þarf grunn að nýtingar- og verndaráætlun til langs tíma.

En þessi heildaráætlun verður varla tilbúin fyrr en eftir nokkur ár.

Þangað til tel ég að við verðum að fylgja samþykktum skilgreindum mælistikum í ákvörðunum.

Við þurfum lagareglur um val um umsóknir.

Við þurfum að halda okkur við verkefni sem hlotið hafa jákvæðar umsagnir og hafa gott umhverfismat og hagkvæmnismat.

Sem fyrr verður stefna okkar miðuð við ábyrgð, varúð, aðgát, virðingu og ráðdeild.

Taka ber fullt tillit til skipulagssjónarmiða og náttúruverndarsjónarmiða og athafnir verða undir forystu landeigenda, sveitarfélaga og fjárfesta.

Fyrra tímabili lauk 2003 og nýtt tók við.

Nýtt tímabil er eðlilegt málefnalegt framhald og í samræmi við aðrar umbreytingar í viðskiptalífi og hagkerfi Íslendinga.

Nú eru ekki ný verkefni eða ný svæði í vinnslu inni á hálendinu.

Jarðvarmi er að taka fremsta sæti í orkuþróuninni.

Æskilegt er að halda áfram að skoða aðra orkukosti, vindorku og annað.

Djúpboranir geta markað alger tímamót og verður mjög spennandi að fylgjast með þeim tilraunum á næstunni.

Íslendingar hafa nokkurt svigrúm innan Kyoto-samkomulagsins, - en önnur lönd kunna reyndar að vilja ýta meira á okkur en við sjálf kjósum.

Við munum að sjálfsögðu virða og fylgja framhaldi Kyoto þegar að því kemur.

Meginstefin í framtíðinni verða þessi að minni hyggju:

Gerð verður heildstæð nýtingar- og verndaráætlun sem alþingi fjallar um á nokkurra ára millibili.

Ákvarðanir um umsóknir verða teknar með faglegu gegnsæju valferli.

Í framtíðinni verða orkumál, atvinnumál og náttúruvernd samtengdar hliðar sömu málefna sem stjórnvöldin sem heild vinna sameiginlega að.

Stærstu framkvæmdir Íslandssögunnar, á hálendi Austurlands og í Reyðarfirði, verða brátt á lokastigi.

Þær fylgja mjög vönduðum undirbúningi og fagleg vinnubrögð eru viðhöfð á allan hátt, svo sem sannast hefur að undanförnu.

Jafnóðum hefur verið tekið á öllum þeim málefnalegu ábendingum, gagnrýni og athugasemdum sem fram hafa komið.

Framleiðsla hefst á næsta ári við Kárahnjúka og síðan við Reyðarfjörð.

Eiginlega er það alls ekki undarlegt að mönnum þyki nóg um, á meðan þessar risavöxnu framkvæmdir ganga yfir.

Það er alls ekki að undra að mörgum ofbýður stærð og umfang þessara framkvæmda.

En slíkt viðbragð gefur alls ekki tilefni til þess að menn hverfi frá framkvæmdum.

Stefna Íslendinga er alls ekki að sökkva öllu, og ekki heldur að stöðva allt.

Stefnan er ábyrgð, varúð, skynsemi, og virðing.

En meginstefnan er ekki á stóriðju eða stórvirkjanir, heldur á blóma og fjölbreytni í hvers konar smærri og meðalstórum fyrirtækjum þekkingarsamfélagsins, með vísindi og fræði, tækni og nýsköpun í fyrirrúmi.

Stóriðja og stórvirkjanir verða aðeins inngróinn, - en lítill -, þáttur í þessari kröftugu og lífrænu heild.

Þarna er leiðin að gróandi þjóðlífi og glæsilegu menningarlífi framtíðarinnar, og með þessu verður blómi og framþróun tryggð um land allt.

Þetta er kjarninn í stefnu langflestra Íslendinga, stefnu ríkisstjórnarinnar og er hluti af þjóðlegri og þjóðrækilegri umbótastefnu Framsóknarflokksins.

Þess vegna er erindi Framsóknarmanna svo brýnt við alla þjóðina og fyrir alla þjóðina, um sanngirni og hófsamleg sjónarmið á þessu sviði,

um alhliða umbótastefnu, varúð og virðingu.

Við verðum að sjá í gegnum samsæriskenningarnar og misskilninginn, óttann og efasemdirnar, - til þess líka að geta meðtekið og notið þess sem er heillandi og skemmtilegt í þessu ágæta riti sem ég nefndi áður, Draumalandinu eftir Andra Snæ Magnason.

Við viljum nefnilega líka geta notið þess sem er vekjandi og áhugavert í bókinni, og þess sem er tímabærar ábendingar og viðvaranir.  

Það er svo fjöldamargt í þessari bók sem stefnir alveg í sömu átt, - að blómlegri þjóðmenningu, að sterkri sjálfsvitund íslensku þjóðarinnar og trú á eigin framtíð í eigin landi, og að blómlegu og fjölbreytilegu þekkingarsamfélagi íslensku þjóðarinnar í framtíðinni.

Vefengingin sem í bókinni er að finna er um leið staðfesting á mikilvægum framtíðarsjónarmiðum sem snerta alla Íslendinga.

Nýting og vernd eru nefnilega tvær hliðar á sama máli, tveir þættir í sama bandi, hvor um sig ómissandi fyrir hinn og fyrir heildina.

Í þessu felast einmitt möguleikarnir á því að reyna að ná víðtækri sátt og þjóðlegri samstöðu um þessi miklu mál.

Ég er ekki viss um að unnt sé að ná sátt allra, en annars vegar ber okkur skylda til að reyna það, og hins vegar er ljóst að yfirgnæfandi meirihluti þjóðarinnar hefur sameiginleg sjónarmið í orku- og iðnþróunarmálum og málefnum náttúruverndar.

Allt samfélagið, hagkerfið og þjóðlífið allt hvíla á þeirri forsendu að orkulindir og aðrar auðlindir lands og lagar séu nýttar af ráðdeild og skynsemi.

Okkur ber að vanda rækilega allar ákvarðanir í þessum efnum og stíga varlega fram.

Þetta hefur verið og verður áfram stefna íslenskra stjórnvalda.

Þakkir