Bandaríska skáldið Earl Nightingale talaði einu sinni um að maður yrði það sem maður hugsaði um. Þó að þetta sé vitanlega mikil einföldun þá er í þessu sannleikskorn. Það skiptir máli hvernig nálgun á verkefni er. Er glasið hálf tómt eða hálf fullt? Fyrir tæpu ári síðan þegar ég settist inn í ráðuneyti landbúnaðar skrifaði ég á blað nokkur verkefni sem ég vildi leggja áherslu á. Unnið er í öllum þessum verkefnum í ráðuneytinu og sum hver farin að bera ávöxt.

Bjartviðri framundan

Eitt af því efsta á blaðinu var afkoma sauðfjárbænda. Síðustu ár hefur afkoman verið döpur. Það sem verra er að það hefur verið síversnandi afkoma í umræðunni. Um að staðan sé erfið og horfur dökkar. Skýrsla eftir skýrslu um að eitthvað þurfi að breytast og að bændum fækki. Þessi tónn hvetur ekki til árangurs. Ég tel að nú sé bjart framundan fyrir íslenskan landbúnað, sauðfjárræktina meðtalda. Þrátt fyrir þær áskoranir sem við blasa vegna afleiðinga heimsfaraldurs og grimmrar innrásar Rússa í Úkraínu. Eitt mitt fyrsta verk í ráðuneytinu var að hlutast til um að fá sérstakt 700 milljóna króna framlag til að aðstoða bændur vegna hækkana á áburðarverði sem áttu sér vart sögulega hliðstæðu síðastliðinn vetur.

Þá var ég ekki búin að vera lengi í ráðuneytinu þegar að þær gleðifregnir bárust að hið ómögulega hefði gerst, að kindur hefðu uppgötvast sem báru samsætu sem veitir vörn gegn riðuveiki. Það gefur fyrirheit að unnt sé að vinna lokasigur á 150 ára baráttu við veiru sem hefur valdið ómældu tjóni í sveitum landsins. Drifkraftur þeirra sem börðust fyrir því að leita betur, færði íslenskri sauðfjárrækt þennan sigur. Þá hefur verið gott samstarf milli Matvælastofnunar og sauðfjárbænda um tillögur að reglugerðarbreytingum til þess að auðvelda starfið. Nú er einfaldlega praktískt verkefni framundan, að koma þessari vörn í sem flest fé á sem hagkvæmastan hátt.

Afkoma bænda er háð fleirum en stjórnvöldum

Í vor varð ljóst að grípa þurfti til ráðstafana vegna þeirra áhrifa sem stríðið í Úkraínu hafði á matvælamarkaði. Skipaður var þriggja manna spretthópur sem útfærði tillögur á stuttum tíma. Ég gerði tillögur hópsins að mínum, sem voru m.a. þær að 2,5 milljarður króna yrði greiddur í sérstakan stuðning til bænda. Þá sagði ég og segi enn að það eru ekki bara stjórnvöld sem bera ábyrgð á afkomu bænda, heldur miklu frekar afurðastöðvar og smásalan. Síðastliðið sumar hækkaði svo afurðaverð til bænda verulega, eða um þriðjung. Þannig er raunverð á afurðum loksins komið upp í það verð sem það var fyrir tæpum áratug – til viðbótar við þann sérstaka stuðning vegna hækkandi aðfanga. 

Önnur tillaga spretthópsins var að hvetja til hagræðingar í afurðageiranum með breytingu á búvörulögum. Slíkt frumvarp hefur nú verið kynnt í samráðsgátt stjórnvalda þar sem meginefni þess er að veita tímabundna, skilyrta heimild til tiltekins samstarfs á sviði slátrunar. Markmiðið er þannig að hvetja til hagræðingar sem muni hagnast bændum og neytendum. Ég ætlast til þess að þessi drög fái gagnrýna umræðu þannig að málið sé sem best þegar hin þinglega meðferð hefst.

Ég hef hlustað á sjónarmið bænda

Óbreytt kerfi þýða óbreytta niðurstöðu. Það kerfi sem sauðfjárræktin býr við, hefur ekki skilað ásættanlegum niðurstöðum. Niðurstaðan hefur núna í rúman hálfan áratug verið döpur afkoma og neikvæð umræða. Við endurskoðun búvörusamninga árið 2019 var ákveðið að fresta niðurtröppun greiðslumarks til 1. janúar 2023. Þess hefur verið farið á leit við mig að ég myndi hlutast til um það að taka upp samninginn á yfirstandandi ári til þess að breyta þeirri niðurstöðu. Því erindi var hafnað.

Staðreyndin er sú að staða sauðfjárbænda gagnvart stuðningi almennings við sauðfjárrækt er afar ójöfn. Sá hópur sauðfjárbænda sem mun sjá hag sinn vænkast mest við það að samningurinn haldi gildi sínu er sá hópur sauðfjárbænda sem hefur verstu afkomuna í dag. Þeim ætla ég ekki að gleyma. Það að draga úr vægi greiðslumarks, líkt og bændur sömdu um við stjórnvöld árið 2019 mun jafna stöðu bænda. Bent var á það af búgreinadeild sauðfjárbænda í haust að við þessa breytingu myndu nokkrir tugir milljóna flytjast milli svæða. Það er rétt og hefur legið fyrir frá því að samið var, að því að draga úr vægi greiðslumarks. Ég er tilbúin við endurskoðun búvörusamninga á næsta ári að skoða svæðaskiptingu stuðnings ef að vilji sauðfjárbænda stendur til þess.

Árangur til framtíðar

Mín sýn er sú að til þess að afkoma bænda vænkist þurfi að koma saman raunverulegar umbætur á stuðningi almennings við sauðfjárrækt. Að hvatar séu til árangurs í loftslagsmálum svo að þeir fjölmörgu bændur sem ná árangri þar fái uppskorið erfiði sitt. Hvatar séu til að auka framleiðni með fjárfestingum. En án fjárfestinga verða ekki framfarir. En það er ekki eingöngu á ábyrgð stjórnvalda að tryggja afkomubatann. Afurðaverð þarf að vera í takti við framleiðslukostnað. Til að svo megi verða þarf framleiðslan að vera í takti við eftirspurn. Það gengur ekki til lengri tíma að byggja hluta af fæðuöryggi landsins á því að ein stétt gefi vinnu sína. Við þurfum að horfa til þess að nýta afurðir betur og þar tel ég að landbúnaðurinn geti lært af sjávarútvegi, sem hefur náð undraverðum árangri í að fullnýta hráefni. Hagræðing í slátrun getur aukið hagkvæmni sem muni vænka hag neytenda og bænda. Ég trúi á íslenskan landbúnað og mun hér eftir sem hingað til berjast fyrir því að við grípum tækifærin.

Höfundur er matvælaráðherra