30. mars 1949

Hver sá sem hefur yfirráð yfir Íslandi heldur á byssu miðaðri á England, Ameríku og Kanada,“ sagði Winston Churchill, fyrrverandi forsætisráðherra Bretlands, er hann kjarnaði orð eins hershöfðingja sinna um hernaðarlegt mikilvægi Íslands í seinni heimsstyrjöldinni. Allar götur síðan hefur landfræðileg lega Íslands skipað grundvallarsess í varnarmálum vestrænna ríkja.

Tryggt frelsi og öryggi hefur um árabil verið grundvallarþáttur í velferð okkar. Það var því framsýnt skref sem íslensk stjórnvöld stigu 30. mars 1949 þegar ákveðið var að Ísland myndi gerast stofnaðili að Atlantshafsbandalaginu. Með því skipaði Ísland sér í hóp 12 stofnríkja sambandsins. Þar sem herlaus þjóð gat ekki varið sig fór Atlantshafsbandalagið þess á leit við Ísland og Bandaríkin að ríkin gerðu ráðstafanir sín á milli með varnarsamningnum árið 1951 við Bandaríkin. Á þeim tíma var varnarleysi landsins talið stofna öryggi þess sjálfs og friðsamra nágranna þess í voða eins og það er orðað í samningnum. Staðfesta stjórnvalda þess tíma tryggði aðstöðu hér á landi til að sinna vörnum og varðveita þannig frið og öryggi á svæðinu.

Í ljósi þess friðsama veruleika sem við á Íslandi höfum búið við undanfarin ár hefur umræða um varnarmál verið í lágmarki. Það má segja að á einni nóttu hafi veruleiki Evrópuþjóða breyst með óverjanlegri innrás Rússa í Úkraínu. Stríðið sem þar geisar er köld áminning um að sú samfélagsgerð sem við búum við hér á vesturhveli jarðar er ekki sjálfsögð. Lýðræðið, frelsið og mannréttindin eru ekki sjálfgefin. Það er nauðsynlegt að standa vörð um þessi gildi og verja þau gegn ábyrgðarleysi og þeim sem kæra sig lítt um þau.

Árásarstríðið í Evrópu undirstrikar mikilvægi varnarmála og staðfestir nú sem endranær mikilvægi þess að taka virkan þátt í öryggis- og varnarsamstarfi vestrænna lýðræðisþjóða. Ég er stolt að hafa staðið í stafni sem utanríkisráðherra þegar fyrsta þjóðaröryggisstefna landsins var samþykkt á Alþingi Íslendinga 13. apríl 2016. Í henni eru tíundaðar áherslur sem ætlað er að tryggja sjálfstæði, fullveldi og friðhelgi landamæra Íslands, öryggi borgaranna og vernd stjórnkerfis og grunninnviða samfélagsins. Þá var nýtt þjóðaröryggisráð sett á laggirnar sem metur ástand og horfur í öryggis- og varnarmálum með reglulegu millibili og hefur eftirlit með framfylgd þjóðaröryggisstefnunnar.

Á þeim árum sem liðin eru frá stofnun Atlantshafsbandalagsins hefur starfsemi þess og þátttaka Íslands tekið miklum breytingum. Það endurspeglar hinn síbreytilega veruleika sem við búum við og þurfum að laga okkur að hverju sinni – hvort sem um er að ræða kaldastríðs-, hryðjuverka-, netöryggis- eða Rússlandsógnir. Reglulega gerast atburðir sem undirstrika mikilvægi þess að huga vel að varnarmálum. Þá vakt þurfum við ávallt að standa og taka virkan þátt með vinaþjóðum okkar í að standa vörð um þá samfélagsgerð sem við þekkjum. Þrátt fyrir að Ísland sé lítið skiptir framlag okkar miklu máli í þessu samhengi – rétt eins og Winston Churchill benti réttilega á hér á árum áður.