Svandís Svavarsdóttir umhverfisráðherra flutti eftirfarandi ávarp á ársfundi Samáls sem haldinn var 16. maí 2012.

Ágætu fundargestir,

Sumir myndu segja að nú væri kominn köttur í ból bjarnar, en það er mér mikil ánægja að fá tækifæri til að ávarpa ykkur í dag á ársfundi Samáls.

Hér er ekki ætlunin að tala um þá gagnrýni sem hefur sífellt orðið háværari á síðustu árum, að of geyst hafi verið farið í stóriðjuframkvæmdum og framkvæmdum við virkjanir þeim tengdum – bæði af hvað varðar samfélagsleg áhrif og áhrif á umhverfið – og að arður þjóðarinnar af vatnsaflsauðlindinni hafi ekki verið nægur. Hér er ekki heldur ætlunin að ræða þau sjónarmið, að nóg sé komið af mengandi starfsemi hér á landi – jafnvel sé komið meira en nóg af álverum fyrir litla Ísland. Því síður er hér ætlunin að ræða umhverfisáhrif þess að flytja báxít og súrál yfir hálfan hnöttinn, né heldur samfélags- og umhverfisáhrifin sem oft verða þar sem hráefnisins er aflað.

Hér vil ég þvert á móti tala um það sem sameinar okkur og það hvernig hægt er að gera þá starfsemi sem til staðar er sem best úr garði – þannig að hún starfi í sem mestri sátt við bæði samfélag og umhverfi.

Þegar álið knúði dyra á Íslandi var umhverfisráðuneytið ekki til – raunar mætti segja að umhverfisvernd hafi rétt verið að fæðast sem málaflokkur á svipuðum tíma og straumi var hleypt á fyrstu kerin í Straumsvík. Það er því kannski eðlilegt að vernd umhverfis og náttúru hafi ekki verið efst á forgangslista frumkvöðlanna. Á síðustu árum hefur tækni við álframleiðslu tekið stórstígum framförum, þannig að mengun hefur dregist mjög saman, reiknað á hvert framleitt tonn af áli. Þetta skiptir kannski ekki síst máli í ljósi þess, að frá aldamótum hefur framleiðsla á áli ríflega þrefaldast hér á landi (2000: 209.680 tonn, 2011: 788.905 tonn).

Hluta af ástæðu þessa má rekja til þess að álver hafa hér á landi verið brautryðjendur í að innleiða vottuð umhverfisstjórnunarkerfi skv. ISO14001-staðlinum. Slíkt vinnulag leiðir ekki aðeins til minni mengunar og meiri sáttar um reksturinn, heldur líka til bættrar nýtingar hráefnis, minni úrgangs og betri reksturs. Það helst í hendur að reka fyrirtæki af framsýni og í sátt við umhverfið.

Nýlega tók Umhverfisstofnun saman skýrslu um losun gróðurhúsalofttegunda frá árinu 1990 til 2010 og sendi til loftslagssamnings Sameinuðu þjóðanna. Í loftslagssamningnum eru allar tölur miðaðar við árið 1990 sem grunnár, en það ár var losun hér á landi 3,5 milljónir tonna CO2-ígilda. Árið 2010 nam heildarlosun gróðurhúsalofttegunda frá Íslandi hins vegar 4,5 milljónum tonna CO2-ígilda, sem er aukning um 30% á tímabilinu. Tveir flokkar losunar eru langstærstir hérlendis og nam losun frá þeim árið 2010 samtals 64% af heildartölunni. Losun vegna iðnaðar og efnanotkunar er samtals 44% og vegna samgangna 20%. Aukningin hefur jafnframt verið mest í þessum geirum, 142% í áliðnaði og 60% í vegasamgöngum.

Þessar tölur vekja athygli ef maður nefnir þær við erlenda loftslagsáhugamenn, af tvennum sökum helst.

Í fyrsta lagi er hlutur iðnaðar talsvert stærri en gengur og gerist – bæði vegna þess að hér er losun vegna orkuframleiðslu í mýflugumynd, en ekki síður vegna þess hversu fyrirferðarmikill stóriðjugeirinn er. Í öðru lagi telst 30% aukning í meira lagi á tímabilinu, en hún skýrist að mestu af hinu svokallaða íslenska ákvæði við Kýótó-bókunina, sem heimilaði íslenskum stjórnvöldum að halda losun frá nýrri stóriðju eða stækkun stóriðjuvera utan við losunarskuldbindingar sínar eftir að losunarheimildir hafa verið fullnýttar, samkvæmt tilteknum reglum. Ef aðeins er litið til losunar utan við íslenska ákvæðið hefur hún lækkað úr 3,5 í 3,4 milljónir tonna CO2-ígilda á tímabilinu 1990-2010.

Nú líður hins vegar að lokum fyrsta skuldbindingartímabils Kýótó-bókunarinnar og íslenska ákvæðisins við hana og við tekur viðskiptakerfi Evrópusambandsins með losunarheimildir – svokallað ETS-kerfi. Nú liggur fyrir Alþingi frumvarp til laga um loftslagsmál þar sem meginefnið er að innleiða reglur um þessa stækkun ETS-kerfisins frá og með næstu áramótum. Hér er um að ræða reglur sem væntanlega verða teknar inn í EES-samninginn í lok sumars. Það var sameiginleg niðurstaða ráðuneytisins og fulltrúa atvinnulífsins, þ.m.t. áliðnaðarins, að mikilvægt væri fyrir Ísland að verða samferða öðrum ríkjum Evrópu í þessar breytingar um næstu áramót. Til þess að það verði mögulegt hefur mikil undirbúningsvinna farið fram hjá Umhverfisstofnun og viðkomandi fyrirtækjum. Fyrirtækin hafa skilað inn gögnum og upplýsingum sem stofnunin hefur unnið úr og munu verða grunnur endurgjaldslausrar úthlutunar losunarheimilda til fyrirtækjanna á næsta viðskiptatímabili kerfisins. Þessi undirbúningsvinna hefur farið fram þrátt fyrir að til þess hafi ekki verið lagaskylda og hefur hann í flesta staði gengið mjög vel.

Við vonum að frumvarpið komist til annarrar umræðu á Alþingi á næstu dögum og verði fljótlega að lögum, svo hægt sé að tryggja að innleiðing ETS-kerfisins verði snurðulaus.

Í frumvarpinu er m.a. kveðið á um stofnun loftslagssjóðs, sem er í takt tilskipanir um ETS-kerfið, sem kveða á um skyldu til að verja tekjum af viðskiptakerfinu til loftslagsvænna verkefna. Sjóðinum er ætlað það hlutverk að styðja við verkefni er stuðlað geta að samdrætti í losun gróðurhúsalofttegunda á Íslandi, aðlögun að afleiðingum loftslagsbreytinga og aukinni þekkingu almennings á loftslagsbreytingum af mannavöldum, afleiðingum þeirra og mögulegum aðgerðum til að sporna við þeim. Gert er ráð fyrir því að sjóðurinn verði fjármagnaður með tekjum sem íslenska ríkið fær af uppboðum losunarheimilda sem því verður úthlutað. Þetta er í takt við aukna áherslu álframleiðenda á samfélagslega ábyrgð – loftslagssjóðurinn er mikilvægt samfélagsverkefni, fjármagnað af stærstu losendum gróðurhúsalofttegunda og í umsjá stjórnvalda.

Áhugi á samfélagsábyrgð fyrirtækja hefur aukist hröðum skrefum, ekki síst á allra síðustu árum. Það má velta því fyrir sér hvort um sé að ræða afleiðingar hrunsins, að þegar harðnar í ári átti fólk sig betur á því hversu mikilvægt er að samfélagið sé sterkt – og að fyrirtæki átti sig ekki síður á því að þau eru þátttakendur í þessu samfélagi. Hver svo sem orsökin er, þá ber að fagna því að álframleiðendur hafi verið með fyrstu fyrirtækjum hér á landi til að taka upp vottuð umhverfisstjórnunarkerfi og grænt bókhald, og séu flest búin að innleiða einhvers lags sjálfbærniverkefni og samfélagsstyrkir. Allt eru þetta nauðsynlegir þættir í rekstri stórra fyrirtækja á nýrri öld.

Hér á eftir verður fjallað um áliðnað og umhverfi í hnattrænu samhengi og framtíð áliðnaðar í grænu hagkerfi. Það er ánægjulegt að sjá þessar áherslur í dagskránni, sjá að áliðnaðurinn lítur til grænni framtíðar.