Markmið 3: Heilsa og vellíðan
Stuðla að heilbrigðu lífi og vellíðan fyrir alla frá vöggu til grafar
Almenn góð heilsa og vellíðan eru mikilvægir þættir í viðleitninni til að ná markmiðum sjálfbærrar þróunar. Á undanförnum árum hafa stór skref verið stigin í því að bæta lífslíkur manna, t.d. með því að draga úr mæðra- og ungbarnadauða og koma í veg fyrir útbreiðslu sjúkdóma. Enn er þó verk að vinna til að tryggja heilsu og vellíðan stærri hóps mannkyns en nú nýtur þeirra gæða. Í nýjustu skýrslu Efnahags- og framfarastofnunarinnar (OECD) um stöðu heilbrigðismála segir að heilbrigðari lífshættir, hærri tekjur og betri menntun, ásamt betri heilbrigðisþjónustu hafi stuðlað að aukinni meðalævilengd á síðustu áratugum. Lífslíkur Íslendinga eru með því hæsta sem gerist í heiminum og um þrír af hverjum fjórum fullorðinna (76%) á Íslandi töldu sig við góða eða mjög góða heilsu árið 2015. 10
Mæðra- og ungbarnadauði og aðgangur að heilsugæsluþjónustu á sviði kyn- og frjósemisheilbrigðis
Mæðradauði er sjaldgæfur á Íslandi og tíðni hans með því lægsta sem þekkist á alþjóðavísu.11 Mæðraeftirlit og fæðingarþjónusta er eingöngu veitt af menntuðu heilbrigðisstarfsfólki og er allur kostnaður við eftirlit á meðgöngu og fyrst eftir fæðingu með börnum og móður greiddur af hinu opinbera. Ungbarnadauði á Íslandi er með allra minnsta móti á heimsvísu og hefur dauðsföllum vegna slysa ungra barna fækkað á undanförnum árum með aukinni áherslu á slysavarnir barna.12 Öflug ung- og smábarnavernd fer fram á heilsugæslustöðvum og hefur það markmið að styðja við heilsu og þroska barna frá fæðingu til 6 ára aldurs.
Almenningur hefur góðan aðgang að getnaðarvörnum og upplýsingum og fræðslu um kynheilbrigði hjá heilsugæslu og kvensjúkdómalæknum. Brýnt er þó að huga enn betur að forvörnum og ráðgjöf um getnaðarvarnir sem komið geta í veg fyrir óráðgerða þungun. Sérlega þarf að huga að yngri konum og konum sem standa höllum fæti í samfélaginu. Fæðingartíðni meðal ungra mæðra hefur farið hratt lækkandi á undanförnum áratugum og var árið 2017 5,9 á hverjar 1000 konur í aldurshópnum 15-19 ára. Meðalaldur frumbyrja hefur farið hækkandi og er nú 27,8 ár.13
Útrýming farsótta og fækkun ótímabærra dauðsfalla
Á Íslandi hefur almennt tekist að halda smitsjúkdómum í lágmarki en sóttvarnalæknir vaktar stöðu smitsjúkdóma og bregst við með aðgerðum innan þeirra marka sem lög heimila. Sérstaklega hefur verið lögð áhersla á þá hópa sem eru í meira mæli útsettir fyrir smiti. Meðal aðgerða er aukinn aðgangur sprautusjúklinga að hreinum nálum. Árið 2016 varð marktæk fjölgun einstaklinga með HIV-sýkingu og verður gripið til aðgerða til að mæta þeim vanda en dregið hefur úr nýgengi berkla hér á landi á undanförnum árum.14 Alþjóðaheilbrigðisreglugerðin (IHR) varð bindandi alþjóðasamningur árið 2007 og tekur löggjöfin á Íslandi mið af henni. Gildissvið sóttvarnalaga var útvíkkað árið 2007 og nær nú yfir sjúkdóma sem valdið geta farsóttum og ógnað almannaheill. Sóttvarnalög veita mikilvægan ramma um skjótar og áhrifaríkar aðgerðir gegn margs konar vá hér á landi en lagaramminn hérlendis um eiturefni og mengun er jafnframt ítarlegur og veitir góða vernd hvað varðar mengun og hættuleg efnum. Framfylgd laganna er á höndum ýmissa stofnana hins opinbera, s.s. Umhverfisstofnunar, Neytendastofu, heilbrigðisnefnda sveitarfélaga og Vinnueftirlits ríkisins.
Árið 2016 var fjöldi ótímabærra dauðsfalla um 461 á hverja 100 þúsund íbúa landsins, sá hæsti síðan árið 2002.15 Unnið er að fyrirbyggjandi þáttum með heilsueflingu og forvarnastarfi til að koma í veg fyrir ótímabær dauðsföll. Unnið er heildstætt með helstu áhættu- og áhrifaþætti heilbrigðis svo sem með áfengis-, tóbaks- og vímuvörnum, ráðleggingum um næringu, hreyfingu, geðrækt og tannvernd ásamt ofbeldis- og slysavörnum. Skimun fyrir legháls- og brjóstakrabbameini á sér langa sögu á Íslandi og er stöðugt unnið að því að auka þátttöku kvenna í skimunum. Þá er einnig áætlað að hefja skimun fyrir krabbameini í ristli og endaþarmi á árinu 2018. Fullnægjandi mönnun í heilbrigðiskerfinu hefur reynst áskorun sem gæti haft áhrif á þróun greiningar og meðferðar sjúkdóma takist ekki að tryggja fullnægjandi mönnun með nauðsynlegu starfsfólki. Árið 2014 var samþykkt stefna í geðheilbrigðismálum til fjögurra ára þar sem áhersla er lögð á fyrirbyggjandi aðgerðir og snemmtæka íhlutun. Unnið er að framkvæmd stefnunnar og hefur vinnuhópur um sjálfsvígsforvarnir skilað tillögum um aðgerðir til að draga úr sjálfsvígum.
Aðgangur að heilbrigðisþjónustu, nauðsynlegum lyfjum og bóluefni
Allir landsmenn hafa aðgang að heilbrigðisþjónustu og er sjúkrahúslega sjúklingum að kostnaðarlausu. Á undanförnum árum hefur reglum um greiðsluþátttöku sjúklinga vegna heilbrigðisþjónustu utan sjúkrahúsa verið breytt til að draga úr kostnaði þeirra sem þurfa mikið á lyfjum og þjónustu heilbrigðiskerfisins að halda og þak sett á greiðsluþátttöku landsmanna hvað þetta varðar. Komugjöld á heilsugæslu eru lág fyrir fullorðna og engin vegna barna. Jafnframt starfa skólahjúkrunarfræðingar í öllum grunnskólum landsins. Bólusetningar barna eru að fullu greiddar af hinu opinbera og eru bóluefni jafnframt aðgengileg öllum landsmönnum á viðráðanlegu verði. Tannlækningar barna að 18 ára aldri eru gjaldfrjálsar. Fullorðnir þurfa að standa straum af kostnaði sínum vegna tannlækninga, en hið opinbera tekur að hluta til þátt í tannlæknakostnaði hjá öldruðum og öryrkjum. Aðgengi að sálfræðiþjónustu hefur verið aukið í heilsugæslu en sálfræðiþjónusta hjá sjálfstætt starfandi sálfræðingum er aðeins niðurgreidd fyrir börn. Launafólk hefur þó aðgang að styrkgreiðslum frá stéttarfélögum til að mæta sálfræðikostnaði og tannlæknakostnaði.
Forvarnir og meðferð vegna vímuefnamisnotkunar og fækkun umferðarslysa
Á Íslandi er unnið heildstætt forvarnastarf með helstu áhættu- og áhrifaþætti heilbrigðis. Ísland fullgilti rammasamning Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarin nar (WHO) um tóbaksvarnir árið 2005 og hefur sett stefnu í forvörnum gegn áfengis- og vímuefnanotkun sem felst meðal annars í að takmarka aðgengi. Einkasala áfengis er á hendi ríkisins en samkvæmt gildandi lögum um áfengi er bannað að selja, veita eða afhenda áfengi þeim sem eru yngri en 20 ára. Umtalsverður árangur hefur náðst í að draga úr notkun áfengis, ólöglegra vímuefna og tóbaks meðal ungmenna á Íslandi og er notkun þessara efna nú að meðaltali sú lægsta í Evrópu.16 Þá er áfengisneysla á Íslandi undir meðaltali OECD ríkja, eða 7,5 lítrar af hreinum vínanda á íbúa 15 ára og eldri árið 2015.17 Góður aðgangur er að meðferðarúrræðum vegna misnotkunar fullorðinna á vímuefnum en þörf er á að styrkja úrræði fyrir fólk og ungmenni með fjölþættan vanda, þ.e. geð- og vímuvanda eða þroska- og vímuvanda. Banaslys í umferðinni hafa verið fá síðastliðinn áratug, eða að meðaltali um 15 á ári.18 Því vegur hvert slys hlutfallslega mikið sem útskýrir miklar sveiflur á milli ára. Til að bregðast við því er fremur litið til meðaltals yfir hvert fimm ára tímabil í stað stakra ára. Á hverju ári batnar staða umferðaröryggis á Íslandi fyrir tilstuðlan umferðaröryggisáætlunar en samkvæmt þeirri áætlun eru fjármunir veittir í mikilvægar vegaframkvæmdir er lúta að umferðaröryggi, sérstöku hraða- og ölvunareftirliti lögreglu ásamt fræðslu, kynningum og herferðum Samgöngustofu.
Ísland á alþjóðlegum vettvangi
Í þróunarsamvinnu Íslands er lögð áhersla á að bæta lífsskilyrði og auka tækifæri fólks með sterkari félagslegum innviðum, þar á meðal með bættu aðgengi að grunnheilbrigðisþjónustu. Unnið er að því markmiði með tvíhliða þróunarsamvinnu, framlögum til borgarasamtaka og veitingu kjarnaframlaga til fjölþjóðastofnana. Í Malaví, samstarfslandi Íslands, hefur stjórnvöldum og samstarfsaðilum tekist að lækka tíðni mæðradauða um 37% á síðasta áratug.19 Íslensk stjórnvöld leggja áherslu á lýðheilsu í Malaví til að draga úr mæðradauða og fjármögnuðu meðal annars byggingu fjölmargra fæðingardeilda og ellefu biðskýla fyrir verðandi mæður í dreifbýli í Mangochi-héraði, auk þess sem byggð hefur verið ein héraðsfæðingardeild með biðskýli, ungbarnaeftirlits- og fjölskylduáætlunardeild í héraðinu. Til viðbótar hefur tilvísunarkerfið verið bætt með fimm nýjum sjúkraflutningabílum, þannig ef upp koma bráða- eða áhættufæðingar á sveitafæðingardeildunum er auðveldara að bregðast við í tæka tíð. Nú hafa um 80% kvenna í héraðinu aðgang að fæðingardeild með góðri aðstöðu fyrir mæður, nýbura og aðstandendur þeirra. Í Malaví hefur stjórnvöldum og samstarfsaðilum jafnframt tekist að lækka tíðni barnadauða um 49% frá 2010 til 2015.20 Árið 2000 fæddi meira en helmingur kvenna í Malaví börn sín án aðstoðar þjálfaðra heilbrigðisstarfsmanna á borð við ljósmæður og lækna, en á árinu 2016 var hlutfall fæðingaraðstoðar komið upp í 90 prósent. Þetta leiddi til þess að tíðni ungbarnadauða lækkaði úr 41 af hverjum 1000 fæðingum árið 2000 í 23 af hverjum 1000 fæðingum árið 2016.21 Íslensk stjórnvöld fjármagna margvíslegar aðgerðir heilbrigðisyfirvalda gegn ungbarna- og nýburadauða í Mangochi-héraði, þar á meðal styrkingu heilbrigðisþjónustu í mesta strjálbýlinu, sem veitt er af hartnær 600 heilbrigðisfulltrúum sem hafa fengið þjálfun á undanförnum árum. Í þróunarsamvinnu Íslands er einnig lögð rík áhersla á kyn- og frjósemisheilbrigði og -réttindi. Árið 2016 ákvað Ísland að þrefalda framlög til Mannfjöldasjóðs Sameinuðu þjóðanna (UNFPA), en meðal verkefna UNFPA er að tryggja réttindi mæðra og barna til heilsuverndar, ungbarnaverndar, dreifingu getnaðarvarna og kynlífs- og fjölskyldufræðsla. Jafnframt hefur verið ákveðið að auka enn frekar stuðning við aðgerðir á sviði fjölskylduáætlana (þar á meðal aðgengi og notkun getnaðarvarna) í Mangochi-héraði. Nýtt verkefni er í undirbúningi með heilbrigðisyfirvöldum í Mangochi-héraði og UNFPA þar sem unnið verður með fjölskylduáætlanir til að draga úr fjölda ótímabærra barneigna unglingsstúlkna, fistúluviðgerðum og kynbundnu ofbeldi gegn konum. Á alþjóðavettvangi er ennfremur lögð rík áhersla á mikilvægi forvarna, lækningar og meðferðar við taugasjúkdómum, sérstaklega mænuskaða. Sérstaklega hefur verið unnið að því að auka samstarf Norðurlandanna á þessu sviði í því augnamiði að auðvelda rannsóknir á sviðinu. Á vettvangi Sameinuðu þjóðanna hafa íslensk stjórnvöld vakið sérstaka athygli á málaflokknum í tengslum við umferðaröryggi og ósmitbæra sjúkdóma.
10 OECD, 2017, Health at a Glance 2017: OECD Indicators, OECD Publishing, Paris.
11 WHO, 2015. Trends in Maternal Mortality: 1990 to 2015. Estimates by WHO, UNICEF, UNFPA, World Bank Group and the United Nations Population Division.
12 UNICEF, 2018, Every Child Alive: The urgent need to end newborn deaths. Sjá einnig viðauka 1.
13 Hagstofa Íslands, 25. maí 2018, Frjósemi aldrei verið minni en árið 2017.
14 Sjá viðauka 1.
15 Sjá viðauka 1.
16 European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, 2016, ESPAD Report 2015: Results from the European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs.
17 OECD, 2017, Health at a Glance 2017: OECD Indicators, OECD Publishing, Paris.
18 Sjá viðauka 1.
19 National Statistics office Malawi, Demographic and Health Survey 2010 and 2015/16.
20 National Statistics Office Malawi, Demographic and Health Survey 2010 and 2015/16.
21 UNICEF Publications, febrúar 2018, Every Child Alive: The urgent need to end newborn deaths.
Efnisorð
Heimsmarkmiðin
