Vinátta byggð á hugsjón

Miðborg Vilníus, höfuðborgar Litháen, er sérlega skemmtilegur staður fyrir Íslendinga að heimsækja. Bærinn er bæði fallegur, líflegur og glaðlegur. Þá skemmir ekki að ein helsta gatan heitir Íslandsstræti og er nefnd til heiðurs fámennu þjóðinni sem fyrst allra steig fram fyrir skjöldu og viðurkenndi Litháen sem fullvalda og sjálfstætt ríki árið 1991 gegn kröftugum mótmælum hnignandi, en máttugs, heimsveldis.

Í ferð minni til borgarinnar í síðustu viku var mér ítrekað sagt hversu miklu máli frumkvæði Íslands hefði skipt litháísku þjóðina. Þegar ég jánkaði og sagðist vera meðvituð um þessa sögu hristu heimamenn stundum hausinn góðlátlega og sögðu að það væri ólíklegt að við Íslendingar gerðum okkur fyllilega grein fyrir því hversu djúp taug lægi frá litháísku þjóðarsálinni til Íslands. Þótt rúm þrjátíu ár séu liðin frá því Ísland reyndist Litháen vel á ögurstundu, þá er það að sumu leyti eins og gerst hafi í gær. Þannig kærleikar eru í sambandi þjóðanna að dægurbylgjur í umræðum og tíðni samskipta hafa engin áhrif á dýpt samstöðu og vináttu, enda byggist samband ríkjanna á dýrmætum sameiginlegum hugsjónum og djúpri virðingu.

Ömurleg heimssýn

Að ganga frjálslega um göturnar í Vilníus á sæmilega veðurmildum degi snemma á þessu vori er líka ágætis áminning um það af hverju íbúar landsins kunna Íslandi ennþá svo miklar þakkir fyrir að viðurkenna fyrstir hlut sem í dag þykir svo sjálfsagður. Ef hlutirnir hefðu æxlast öðruvísi við lok kalda stríðsins má auðveldlega ímynda sér þá stöðu að Litháen hefði aldrei hlotið viðurkenningu sem sjálfstætt ríki, að það hefði aldrei getað gengið í Atlantshafsbandalagið eða Evrópusambandið, að Vilníus væri í dag höfuðborg héraðs í Rússlandi undir oki stjórnvalda í Kreml. Að þar hefði fólk takmarkaðan aðgang að upplýsingum, ætti yfir höfði sér 15 ára fangelsi fyrir að segja sannleikann um stríðið í Úkraínu og að litháískir feður og mæður þyrftu að senda syni sína til þess að berjast, drepa og deyja í glórulausu stríði.

Ákvörðun Pútíns um að ráðast með sinni gegndarlausu grimmd á Úkraínu er ekki vegna þess að Úkraína ógni Rússlandi. Hún er ekki vegna þess að Atlantshafsbandalagið ógni Rússlandi. Árásin snýst um þá ömurlegu heimssýn Pútíns að telja sér ógnað með því að fólkið í Úkraínu og leiðtogar þess horfi til þess að vilja lifa í samfélagi þar sem mannréttindi eru virt og fólk nýtur góðs af því öryggi sem felst í réttarríkinu.

Kúgun eða réttarríki

Valkosturinn sem Pútín býður upp á er samfélag sem byggist á niðurbælingu, ofbeldi og kúgun – þar sem klíkuskapur ræður öllu um afdrif fólks og orð eins manns eru máttugri en lög landsins og stofnanir samfélagsins. Hinn valkosturinn, sá sem forseti Úkraínu vill velja fyrir þjóð sína, er samfélag þar sem mannréttindi setja skorður á vald ríkisins yfir einstaklingnum, þar sem réttarríkið sker úr í deilumálum og fer ekki í manngreinarálit, þar sem fjölbreytni fær að blómstra, þar sem andstæðingar ríkjandi stjórnvalda og stórra hagsmuna geta haft uppi gagnrýni sína og mótmæli án ótta við refsingar ríkisvaldsins, hvort sem slík gagnrýni er sanngjörn eða ekki. Svoleiðis samfélög passa illa fyrir mann eins og Pútín. Í hans heimsmynd er veröldin eins og taflborð þar sem einungis er pláss fyrir einn kóng, sem þolir helst ekki að hafa neitt annað en peð í kringum sig.

Samfélögin sem við teljum vera „líkt þenkjandi“ í heiminum eru mörg og misjöfn. Ekkert þeirra er fullkomið og í öllum þeirra er margt sem má miklu betur fara. Það gildir að sjálfsögðu líka um Ísland. Þau dýrmætu gildi sem ágæt samstaða er um í þeim ríkjum sem við tengjumst helst þarf að tala um, kenna, skilja og vernda. Ef við gleymum að rækta hin mikilvægu gildi um lýðræði, frelsi, jafnrétti og mannréttindi er hætta á að smám saman grafist undan þeim.

Ágæt leið til að koma í veg fyrir værukærð í þeim efnum, eða vanþakklæti um kosti okkar samfélags, er að leiða hugann að fólki sem hefur barist fyrir þessum gildum og óttast raunverulega að þau verði tekin af því með yfirgangi og ofbeldi.

Greinin birtist í Morgunblaðinu 17. apríl 2022.