09 Almanna- og réttaröryggi

Umfang

Starfsemi á þessu málefnasviði er á ábyrgð dómsmálaráðherra og forsætisráðherra. Það skiptist í fimm málaflokka sem sjá má í eftirfarandi töflu ásamt fjárhagslegri þróun þeirra og málefnasviðsins í heild á tímabilinu 2021–2023.

Fjármögnun

Rekstrarframlög málefnasviðsins haldast nokkuð óbreytt út áætlunartímabilið. Helstu breytingar frá gildandi fjármálaáætlun 2023–2027 snúa að varanlegri niðurfellingu aðhaldskröfu á málaflokk 09.50 Fullnusta og niðurfellingu aðhaldskröfu málaflokks 09.10 Löggæsla árin 2024 og 2025. Auknum framlögum er varið í þrjú ný verkefni. Í fyrsta lagi 410 m.kr. til greiðslu sanngirnisbóta. Í öðru lagi 160 m.kr. framlag frá og með árinu 2024 til Slysavarnafélagsins Landsbjargar til áframhaldandi kaupa og fjármögnunar björgunarskipa. Í þriðja lagi 43 m.kr. varanlegt framlag árið 2026 til að mæta auknum rekstrarkostnaði vegna fyrirhugaðrar stækkunar fangelsisins á Sogni. Gert er ráð fyrir 340 m.kr. hækkun fjárfestingaframlags vegna stækkunar fangelsisins á Sogni sem skiptist til helminga á árin 2024 og 2025. Að öðru leyti skýrist breyting fjárfestingaframlaga af uppfærslu áætlana vegna framkvæmda við höfuðstöðvar viðbragðsaðila á höfuðborgarsvæðinu og á Litla-Hrauni.

Í meðfylgjandi töflu má sjá fjárheimildir málefnasviðsins til næstu fimm ára og áætlaða skiptingu þeirra í rekstur og tilfærslur annars vegar og fjárfestingu hins vegar.

Helstu áherslur 2024–2028

Málaflokkar 

09.1 Löggæsla

Verkefni

Málaflokkurinn nær til starfsemi stjórnvalda sem snýr að því að gæta almannaöryggis og halda uppi lögum og reglu hér á landi. Undir málaflokkinn fellur löggæsla og starfsemi embættis ríkislögreglustjóra, níu lögregluembætta, landamæraeftirlit, menntun lögreglumanna, almannavarnir og leit og björgun á landi. Einnig fellur undir málaflokkinn samræmd neyðarsvörun og ýmis löggæslu- og öryggismál, svo sem tilkynningarskylda íslenskra skipa og Slysavarnafélagið Landsbjörg. Helstu lög sem falla undir málaflokkinn eru lögreglulög nr. 90/1996, lög nr. 82/2008 um almannavarnir og lög nr. 75/2019 um vinnslu persónuupplýsinga í löggæslutilgangi.

Helstu áskoranir og tækifæri til umbóta

Hlutverk lögreglu er að gæta að öryggi borgaranna með ýmsum hætti, þar á meðal með útkallsþjónustu og við rannsóknir sakamála. Löggæslan stendur frammi fyrir ýmsum áskorunum á næstu árum við að rækja þetta hlutverk sitt. Lögregluyfirvöld þurfa að vera í stakk búin til að mæta þeim miklu samfélagslegu áskorunum sem m.a. leiða af skipulagðri brotastarfsemi og netglæpum þvert á landamæri ríkja. 

Verkefni lögreglu og umfang þeirra eru oft ófyrirséð. Rekstur lögreglu er mannaflafrekur og langstærstur hluti af útgjöldum lögreglu er launakostnaður. Niðurfelling aðhaldskröfu til lögreglu að fullu vegna áranna 2024 og 2025 tekur mið af því að um er að ræða viðkvæma þjónustu við almenning. Tafir á viðbragði lögreglu og úrlausn mála geta haft alvarlegar afleiðingar í för með sér og bitnað á öryggi fólks. Þá er mikilvægt að fólk beri traust til lögreglu en skert þjónusta við almenning getur haft áhrif á þann þátt.

Vegna þessarar stöðu var jafnframt samþykkt að auka framlög til lögreglu varanlega frá og með árinu 2023. Þessum auknu fjárveitingum var fyrst og fremst varið til þess að styrkja almenna löggæslu, þ.e. til að efla viðbragð lögreglu og sérstök áhersla var lögð á það að efla minni embætti á landsbyggðinni. Þá var hluta fjárveitingarinnar varið til þess að styrkja þátt almannavarna innan lögreglu og svokallaðrar samfélagslöggæslu þar sem lögð er áhersla á fræðslu og forvarnir og á nána samvinnu við almenning. 

Gert er ráð fyrir því að á árinu 2027 verði byggingu húsnæðis fyrir viðbragðsaðila á höfuðborgarsvæðinu lokið. Um er að ræða sameiginlegt húsnæði fyrir löggæslu- og viðbragðsaðila á höfuðborgarsvæðinu. Fyrir liggur að einnig þarf að taka húsnæði lögreglu á landsbyggðinni til nánari skoðunar og meta þörf á endurbótum. Er í því sambandi m.a. litið til uppbyggingar lögreglustöðva í Borgarnesi og í Reykjanesbæ í samstarfi við hlutaðeigandi sveitarfélög.

Samhliða auknum fjárveitingum þarf að tryggja sem besta nýtingu mannafla lögreglu og meta mannaflaþörf með samræmdum hætti. Áhersla er lögð á árangursmiðaða stjórnun lögreglu sem byggist á skýrum mælikvörðum þar sem gert er ráð fyrir því að mönnun einstaka lögregluembætta og úthlutun fjárheimilda ráðist að stærstum hluta af niðurstöðum mælinga á þjónustu- og öryggisstigi. Þannig að svo megi vera er mikilvægt að tekið verði upp verkbókhald innan lögreglu sem stuðlar að skýrari yfirsýn yfir umfang verkefna og ráðstöfun mannafla. Fylgst verði með því að auknar fjárveitingar skili árangri og að haldið verði sérstaklega utan um og metið hvaða áhrif auknar fjárveitingar til lögreglu skila. 

Mikilvægt er að efla samstarf og samvinnu á öllum sviðum innan lögreglu. Gert er ráð fyrir að samhliða auknum fjárveitingum verði minni embættum á landsbyggðinni falið að taka við ákveðnum verkefnum og annast þau þvert á embætti. Það eykur skilvirkni, byggir upp sérþekkingu og stuðlar að því að þjónusta við almenning verði veitt á sambærilegan hátt um allt land. Þá er gert ráð fyrir að embætti lögreglu taki upp aukið samstarf varðandi ákveðna innri þætti, þar með talið innkaupamál og innleiðingu stafrænna lausna.

Aukið samstarf innan lögreglu er einnig einn mikilvægasti þátturinn til þess að styrkja baráttuna gegn mansali og skipulagðri brotastarfsemi en greiningar embættis ríkislögreglustjóra benda til aukins og vaxandi umfangs skipulagðrar brotastarfsemi hér á landi. Þessar samfélagsbreytingar hafa breytt umhverfi löggæslu og kalla á nýja nálgun í löggæslu og afbrotavörnum. 

Á árinu 2023 var samþykkt að auka varanlegar fjárheimildir til þess að efla viðbragð lögreglu og ákæruvalds gegn skipulagðri brotastarfsemi. Lögð hefur verið áhersla á að efla rannsóknargetu lögreglu þegar kemur að umfangsmiklum málum en gert er ráð fyrir að komið verði á fót sérstökum rannsóknarteymum sem starfa munu undir forræði stýrihóps um aðgerðir gegn skipulagðri brotastarfsemi. Einnig er gert ráð fyrir að skráning, greining og miðlun upplýsinga sem varðar skipulagða brotastarfsemi og brotahópa verði efld. Þá er gert ráð fyrir að alþjóðlegt samstarf á þessu sviði verði eflt en skipulögð brotastarfsemi kallar á mun nánari samvinnu og samstarf við erlend lögregluyfirvöld.

Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar kemur fram að endurskoða eigi bæði sjálfstætt innra og ytra eftirlit með störfum lögreglu. Í desember 2022 var lagt fram frumvarp til breytinga á lögreglulögum þar sem annars vegar var lagt var til að innra eftirlit með störfum lögreglu yrði fest í sessi og hins vegar var lagt til að nefnd um eftirlit með lögreglu yrði efld verulega. Verði frumvarpið að lögum verður eftirlit með störfum lögreglu stóreflt.

Árið 2022 fór fram úttekt á framkvæmd íslenskra stjórnvalda á öllum sviðum Schengen-samstarfsins. Niðurstaða hennar var að alvarlega annmarka mátti greina á sviði lögreglusamvinnu auk þess sem annmarka var að finna á landamæravörslu og samræmdri stjórn landamæramálefna. Á tímabilinu verður unnið samkvæmt aðgerðaáætlun til að bæta úr þessum annmörkum og þá verður áfram unnið að innleiðingu ýmissa upplýsingakerfa á vegum Schengen-samstarfsins, m.a. í tengslum við komur og brottfarir inn á Schengen-svæðið og upplýsingakerfi um heimild til ferðar (ETIAS).

Stefna stjórnvalda í almannavarna- og öryggismálum var gefin út vorið 2021. Í stefnunni var lögð megináhersla á eflingu almannavarnakerfisins, m.a. með heildarendurskoðun almannavarnalaga. Frumvarp til breytinga á almannavarnalögum var samþykkt á Alþingi sumarið 2022 en með frumvarpinu voru gerðar brýnar breytingar á almannavarnalögum. Árin 2023 til 2025 verður áfram unnið í víðtæku samráði, m.a. með almannavarnadeild ríkislögreglustjóra, að heildarendurskoðun laganna og reglugerða.

Mikilvægt er að efla almannavarnir um land allt til að mæta nýjum og fjölbreyttum áskorunum. Fyrir liggur að m.a. þarf að fjölga sérhæfðum starfsmönnum á sviði endurreisnar, upplýsingamiðlunar, áhættumats og fræðslu. Jarðhræringar á Reykjanesi kalla á aukna áherslu á áhættumat og áfallaþolsgreiningu á svæðinu. Í ljósi breyttra aðstæðna við náttúruvá, t.d. áhrifa tíðra óveðra, er jafnframt þörf á að efla enn frekar gerð viðbragðsáætlana um land allt. Til skoðunar er að fela almannavarnadeild ríkislögreglustjóra að halda utan um stöðu neyðarbirgða og fylgja því eftir að kröfum stjórnvalda verði mætt.

Endurnýjuð aðgerðaáætlun um meðferð kynferðisbrota tók gildi í upphafi árs 2023. Áherslur aðgerðaráætlunarinnar eru m.a. á bættan málshraða við meðferð kynferðisbrotamála innan réttarvörslukerfisins og bætta upplifun brotaþola og sakborninga af málsmeðferðinni. Í fjárlögum fyrir árið 2022 var samþykkt að hækka framlag til löggæslu um 200 m.kr. til að efla rannsókn og saksókn kynferðisbrota í samræmi við áherslur stjórnarsáttmálans. Hefur stöðugildum nú þegar verið fjölgað og hefur málsmeðferðartíminn styst töluvert en áfram þarf að vinna að því að efla bæði málshraða og gæði þessara rannsókna.

Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar er kveðið á um mikilvægi þess að Ísland sé virkur þátttakandi í alþjóðlegri samvinnu vegna netglæpa, sem eru skipulagðir þvert á landamæri ríkja, auk þess að sinna öflugu forvarna- og rannsóknarstarfi á þessu sviði. Fram undan eru umbætur á regluverki og skipulagi lögreglu þegar kemur að viðbragði gegn netbrotum. Í því felast ýmsar áskoranir, þar á meðal fjárhagslegar og ljóst er að fjárfesta þarf í búnaði og þjálfun starfsmanna. Eins og komið var inn á í síðustu fjármálaáætlun á bls. 239 ná netglæpir til ýmissa brotaflokka og oft og tíðum tengjast þeir skipulagðri glæpastarfsemi. Efla þarf þekkingu innan réttarvörslukerfisins alls og styrkja getu lögreglunnar til að takast á við þessi mál.

Fyrir liggur að bæta þarf viðbúnaðargetu lögregluembættanna umtalsvert til þess að uppfylla þær alþjóðlegu skuldbindingar sem leiða af Schengen-samstarfinu í málefnum landamæra, mæta auknu umfangi og nýjum áskorunum. Það er mat embættis ríkis-lögreglustjóra að fjölga þurfi umtalsvert starfsmönnum sem sinna landamæraeftirliti. Fyrir liggur að umfang í millilandaflugi mun aukast umtalsvert á næstu árum og þá hefur greining leitt í ljós að umfang innleiðingar komu- og brottfararkerfis er töluvert umfram það sem fyrri áætlanir gerðu ráð fyrir. Þá er fjölgun í komu skemmtiferðaskipa til landsins sérstök áskorun fyrir lögregluembættin.

Mikilvægt er að samsetning lögregluliðsins endurspegli fjölbreytni samfélagsins sem best. Karlar eru í meirihluta þeirra sem starfa innan lögreglunnar. Hins vegar eru vísbendingar um að hlutfall kvenna innan lögreglu fari vaxandi, einkum eftir að nám í lögreglufræðum var fært á háskólastig.

Lögreglan hefur sett af stað ýmis verkefni í þeim tilgangi að auka jafnrétti kynjanna innan lögreglu. Má þar nefna rannsóknir á kynjaðri vinnustaðamenningu en dómsmálaráðuneytið í samstarfi við embætti ríkislögreglustjóra hefur gert samkomulag um framkvæmd nýrrar rannsóknar á vinnumenningu innan lögreglu. Þá er unnið að gerð jafnréttisvísis innan embættis ríkislögreglustjóra.

Umtalsvert algengara er að konur séu þolendur kynferðisbrota en karlar. Rannsóknir virðast benda til að hlutfallslega færri þolendur kynbundins ofbeldis tilkynni brot til lögreglu en þolendur annarra brotaflokka. Lögð verður sérstök áhersla á það að auka hlutfall þeirra sem tilkynna kynferðisbrot til lögreglu, samhliða því sem meðferð kynferðisbrotamála innan réttarvörslukerfisins verði styrkt, í samræmi við aðgerðaáætlun þess efnis.

Markmið og mælikvarðar

09.2 Landhelgi

Meginverkefni málaflokksins eru m.a. löggæsla á hafinu umhverfis landið, gæsla fullveldis og landamæraeftirlit á hafi, leit og björgun á hafi, aðkallandi sjúkraflutningar, sprengjueyðingar og sjómælingar. Undir málaflokkinn fellur ein stofnun, Landhelgisgæsla Íslands, sem sér um öll verkefni málaflokksins en einnig Landhelgissjóður sem fjármagnar kaup eða leigu á skipum, loftförum eða öðrum tækjum til að sinna verkefnum Landhelgisgæslunnar. Landhelgisgæslan starfar á grundvelli laga nr. 52/2006, um Landhelgisgæslu Íslands.

Helstu áskoranir og tækifæri til umbóta

Landhelgisgæsla Íslands stendur frammi fyrir fjölmörgum áskorunum á næstu árum sem koma m.a. til af áhrifum breyttrar heimsmyndar á öryggismál, þróun í alþjóða- og öryggismálum, stóraukinni umferð skemmtiferðaskipa, kröfum Evrópusambandsins um að styrkja þurfi landamæragæslu á hafinu á grundvelli Schengen-samstarfsins. Þá eru breytingar á þróun fiskveiða og aukningar í fiskeldi sem setja auknar kröfur á Landhelgisgæsluna. 

Ábyrgðarsvæði Íslands vegna leitar og björgunar skipa og loftfara er tæplega tvöfalt stærra en íslenska efnahagslögsagan. Ein stærsta áskorun Landhelgisgæslunnar um þessar mundir er að tryggja björgunar- og eftirlitsgetu á þessu svæði. Til að íslenska ríkið geti staðið undir kröfum sem Ísland hefur undirgengist með alþjóðlegum samningum þarf að tryggja fjármögnun rekstrar á sama tíma og eldsneytisverð hefur tekið miklum hækkunum vegna heimsástands. Mikilvægt er vegna þessara áskorana að vera ávallt að leita allra leiða til að nýta það fjármagn sem Landhelgisgæslan hefur til umráða á eins hagkvæman hátt og unnt er hverju sinni án þess að það komi niður á björgunar- og eftirlitsgetu.

Á undanförnum árum hefur verið unnið að endurnýjun tækjakosts og aðstöðu Landhelgisgæslunnar sem býr nú yfir tveimur öflugum varðskipum, Þór og Freyju, þremur öflugum björgunar- og sjúkraþyrlum og björgunar- og eftirlitsflugvél. Nýtt flugskýli var tekið í notkun 2023 og unnið er að hönnun nýrrar björgunarmiðstöðvar sem gert er ráð fyrir að verði tekin í notkun 2027–2028 þar sem Landhelgisgæslan verður til húsa. Er þá litið svo á að húsnæðismálum og tækjakosti Landhelgisgæslunnar hafi verið komið í varanlegt horf.

Viðhaldsáætlanir eru gerðar fyrir allt reglubundið viðhald en skyndilegar bilanir dýrra tækja geta leitt til umfangsmikils kostnaðar sem erfitt getur verið að mæta. Ef Landhelgisgæslunni er ætlað að viðhalda þjónustustigi við leit, björgun og eftirlit þyrfti að styrkja rekstrargrunn hennar til lengri tíma litið.

Leigusamningar núverandi þyrlna Landhelgisgæslunnar renna út á árunum 2025 og 2026 og er stýrihópur að störfum við að vinna að því hvaða leiðir er í boði til að tryggja viðeigandi þyrlukost stofnunarinnar frá 2025.

Ríkisendurskoðun gerði stjórnsýsluúttekt á starfsemi Landhelgisgæslunnar í febrúar 2022. Ein af meginniðurstöðum skýrslunnar var sú að fara þyrfti í vinnu við að skilgreina með afdráttarlausum og hlutlægum hætti öryggis- og þjónustustig Landhelgisgæslu Íslands og marka viðbúnaðargetu hennar bæði skýr og raunhæf markmið. Sem viðbrögð við skýrslunni var myndaður starfshópur með utanaðkomandi sérfræðingum sem m.a. er ætlað að rýna í rekstur og starfsemi stofnunarinnar þannig að á grundvelli þeirra niðurstaðna verði hægt að vinna að heildstæðri stefnumótun í málaflokknum. 

Til framtíðar er mikilvægt að líta til tækniþróunar og nýsköpunar við mat á því hvernig sinna megi best lögbundnum hlutverkum stofnunarinnar, líkt og eftirliti með landhelginni, auðlindum og mengun í hafi. Í því ljósi er Landhelgisgæslan með til skoðunar hvernig þeim verkefnum verði best sinnt í framtíðinni, t.d. með lausnum á borð við dróna og gervihnattaeftirlit. Landhelgisgæslan hefur stigið stór skref á sviði fjareftirlits með gervitunglum en drónatækni er þó enn of dýr til að vera hagkvæmari kostur en flugvél langt frá landi. Landhelgisgæslan mun áfram fylgjast með þróun á því sviði.

Landhelgisgæslan hefur unnið markvisst að jöfnun kynjahlutfalla í allri starfsemi stofnunarinnar. Á undanförnum árum hefur konum innan stofnunarinnar fjölgað en árið 2018 var 88% starfsmanna karlar og 12% starfsmanna konur. Árið 2023 eru hlutföll starfsmanna komin í að tæp 81% starfsmanna eru karlar og rúmlega 19% starfsmanna eru konur.

Áhættuþættir

Landhelgisgæslan stendur frammi fyrir eftirfarandi áhættuþáttum í rekstri sínum:

• Starfsumhverfi og verkefnum stofnunarinnar með tilliti til tjóns á heilsu og lífi starfsmanna. 
• Áhrifum óvæntra bilana eða tafa í aðfangakeðjum varahluta, eldsneytis o.fl. á getu stofnunarinnar til að halda uppi fullnægjandi björgunar-, viðbragðs- og eftirlitsgetu. 
• Getu stofnunarinnar til að styðja við og uppfylla loftslagsmarkmið stjórnvalda. 
• Fjármögnun Landhelgisgæslunnar og áhrifa framangreindra áhættuþátta eða verulegra gengis- og verðlagsbreytinga á getu stofnunarinnar til að reka sig.

Raungerist einn eða fleiri áhættuþáttanna getur það haft í för með sér alvarlegar afleiðingar fyrir líf og heilsu fólks, umhverfi og öryggi skipa og loftfara. Þá hefði það líka áhrif á eftirlitsgetu íslenska ríkisins og getu til að standa við alþjóðlegar skuldbindingar sem aftur getur haft áhrif á auðlindir Íslands á hafi.

Markmið og mælikvarðar

09.3 Ákæruvald og réttarvarsla

Verkefni

Undir málaflokkinn fellur starfsemi stofnana ákæruvaldsins, þ.e. embætti ríkissaksóknara, embætti héraðssaksóknara og lögreglustjóraembætti hvað varðar meðferð ákæruvalds og eru þau á ábyrgð dómsmálaráðherra. Undir málaflokkinn fellur einnig starfsemi óbyggðanefndar og ríkislögmanns sem eru á ábyrgð forsætisráðherra.

Helstu áskoranir og tækifæri til umbóta

Málsmeðferðartími sakamála bæði hjá lögreglu og ákæruvaldi er stöðug áskorun. Á undanförnum árum hefur málsmeðferðartími hjá ákæruvaldinu lengst vegna fjölgunar mála sem má m.a. rekja til aukins fólksfjölda og lagabreytinga en ekki síður vegna þess að frekar er tekið til varna í sakamálum. Á þetta við um flestöll ákæruvaldsembætti í landinu. Helsta áskorun ákæruvaldsins fyrir næstu ár er því fjölgun mála og hvernig skuli bregðast við þeirri þróun.

Verkefni ákæruvaldsins og fjöldi mála er oft ófyrirséð breyta. Rekstur ákæruvaldsins er mannaflafrekur og langstærstur hluti af útgjöldum ákæruvaldsins er launakostnaður. Um er að ræða viðkvæma þjónustu við almenning en tafir á afgreiðslu mála geta haft alvarlegar afleiðingar í för með sér og bitnað á réttaröryggi almennings og gengur þvert á þá stefnu að stytta málsmeðferðartíma í réttarvörslukerfisins. Þá er mikilvægt að fólk beri traust til ákæruvaldsins en langur málsmeðferðartími sakamála getur haft þau áhrif að almenningur treysti síður réttarvörslukerfinu og jafnvel kjósi að leita ekki til lögreglu sé brotið á því.

Vorið 2022 skilaði starfshópur skipaður af dómsmálaráðherra, stöðuskýrslu um málshraða í réttarvörslukerfinu. Í kjölfarið hófst vinna innan dómsmálaráðuneytisins í samstarfi við fulltrúa undirstofnana um að kortleggja enn frekar hraðahindranir í kerfinu og voru í kjölfarið gerðar tillögur að lausnum, hvort sem það voru breytingar á verklagi eða lagabreytingar. Á næstu árum verður það lykilverkefni innan ákæruvaldsins og ráðuneytisins að vinna að umbótum á þessu sviði til að sporna við löngum málsmeðferðartíma í sakamálum. Mikilvægt er að sú vinna nái fram að ganga til að stuðla að skilvirkara og árangursríkara kerfi. 

Endurnýjuð aðgerðaáætlun um meðferð kynferðisbrota tók gildi í upphafi árs 2023 og gildir til 2025. Áherslur aðgerðaáætlunarinnar eru m.a. á bættan málshraða á meðferð kynferðisbrotamála innan réttarvörslukerfisins og bætta upplifun brotaþola og sakborninga af málsmeðferðinni. Í fjárlögum fyrir árið 2022 var samþykkt að hækka framlag til löggæslu um 200 m.kr. til að efla rannsókn og saksókn kynferðisbrota í samræmi við áherslur stjórnarsáttmálans. Hefur stöðugildum nú þegar verið fjölgað og hefur málsmeðferðartíminn nú þegar styst töluvert. Mikilvægt verður að viðhalda þeim árangri sem náðst hefur í þessum málaflokki og hrinda í framkvæmd þeim aðgerðum sem samþykkar hafa verið í endurnýjaðri aðgerðaáætlun. 

Skýrslur ríkislögreglustjóra síðastliðin ár um skipulagða brotastarfsemi benda til þess að hún fari vaxandi hér á landi. Í fjárlögum 2023 var samþykkt að auka framlög til löggæslu og ákæruvalds varanlega frá og með árinu 2023 til að efla aðgerðir gegn skipulagðri brotastarfsemi. Þessum auknu fjárveitingum er fyrst og fremst ætlað að styrkja lögreglu og ákæruvald með því að stuðla að öflugra samstarfi lögreglu og ákæruvalds innan þess lagaramma sem markaður hefur verið á grundvelli laga um meðferð sakamála nr. 88/2008 og lögreglulaga nr. 90/1996, þegar kemur að málum sem varða skipulagða brotastarfsemi og mansal. Stýrihópur lögreglu og ákæruvalds um skipulagða brotastarfsemi verður þannig efldur og umboði hans breytt á grundvelli verklagsreglna ríkissaksóknara. Það verður því áskorun næstu ára að ná árangri á þessu sviði.

Mikilvægt er að leggja áherslu á alþjóðlegt samstarf á sviði sakamála. Ísland hefur átt gott samstarf við Europol og er stefnt að því að efla samstarf við Eurojust, stofnun Evrópusambandsins á sviði sakamála sem teygja sig yfir landamæri. Alþjóðlegt samstarf í rannsóknum sakamála er nauðsynlegur þáttur í því að rannsaka sakamál sem teygja anga sína yfir landamæri. Málum vegna slíkra brota hefur fjölgað talsvert, þar á meðal í tengslum við skipulagða brotastarfsemi auk tölvu- og netglæpa. Auk þess hefur slíkt samstarf mikla þýðingu á sviði menntunar og miðlunar þekkingar sem er til þess fallið að efla gæði innan ákæruvaldsins hér á landi.

Varnir gegn peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka eru mikilvægur liður í að standa vörð um trúverðugleika og tiltrú á fjármálakerfið. Halda verður áfram aðgerðum til að sporna við peningaþvætti með auknu alþjóðlegu samstarfi og samstarfi þar tilbærra stjórnvalda innanlands. Stýrihópur á vegum dómsmálaráðuneytisins samræmir aðkomu ríkisstofnana sem eru tengdar verkefninu. Alþjóðleg samvinna á þessu sviði er mikilvæg í ljósi alþjóðlegs samspils fjármálakerfa. Áfram verður virk þátttaka á vettvangi alþjóðlega vinnuhópsins Financial Action Task Force (FATF) sem Ísland á aðild að. Hópurinn gerir úttektir á lögum, reglum og skilvirkni þeirra innan aðildarríkjanna. Er ráðgert að fimmtu úttekt hér á landi verði lokið á árinu 2028. Er fyrirséð að vinnuálag vegna úttektarinnar, þ.m.t. undirbúnings sem hefst á næstu misserum, úttektarinnar sjálfrar og þátttöku Íslands í úttektum ytra komi til með að aukast og útgjöld þar af leiðandi, m.a. vegna aðkomu innlendra sérfræðinga og þjálfunar þeirra.

Skrifstofa fjármálagreininga lögreglu hefur verið styrkt verulega m.a. vegna athugasemda sem fram komu við síðustu úttekt FATF. Fyrir vikið er búið að setja upp afkastameiri einingu sem nýtist til að greina brotastarfsemi út frá fjármagnstilfærslum sem gefur tækifæri til nýrrar nálgunar við rannsóknir og saksókn vegna m.a. skipulagðrar brotastarfsemi. Í 37. gr. a. laga nr. 140/2018 um aðgerðir gegn peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka er mælt fyrir um að haldin skuli skrá yfir bankareikninga sem starfsmenn skrifstofu fjármálagreininga lögreglu auk annarra eftirlitsaðila samkvæmt lögunum skuli hafa aðgang að til að uppfylla skyldur sínar samkvæmt lögunum. Verkefnið er á forræði ráðuneytisins og er unnið að því að koma því til framkvæmda á tímabilinu með tilheyrandi stofn- og rekstrarkostnaði þegar fram í sækir.

Á árinu 2021 var gerð umfangsmikil breyting á skattalögum sem felur í sér að Skatturinn lýkur nú fleiri málum með sektum þar sem sektarhámark Skattsins var hækkað. Alvarlegustu og ítrekuðu skattalagabrotin sæta áfram rannsókn og ákærumeðferð hjá embætti héraðssaksóknara en við lagabreytinguna var innleitt meira samstarf og samráð á milli héraðssaksóknara og skattrannsóknarstjóra. Ákveðin reynsla hefur nú komist á þessa breytingu og ljóst er að gera þarf ráð fyrir meira vinnumagni í rannsóknir skattamála fyrir ákærumeðferð þegar um alvarlegustu skattalagabrotin er að ræða. Mikilvægt er því að halda áfram að efla embætti héraðssaksóknara til að takast á við rannsókn og saksókn alvarlegustu skattalagabrotanna.

Helstu áskoranir í rekstri embætti ríkislögmanns eru fjölgun dómsmála og bótakrafna og að hvert dómsmál er umfangsmeira en áður að jafnaði. Álag hefur aukist mikið frá því að embættið hóf að sinna fyrirsvari fyrir Mannréttindadómstól Evrópu (MDE). Fyrir Mannréttindadómstól Evrópu bíður fjöldi kæra á hendur íslenska ríkinu og má ætla að nokkur fjölgun verði á málum sem dómstóllinn tekur til efnismeðferðar en það mun auka á álag embættisins til muna.

Verksvið óbyggðanefndar nær til alls lands innan íslensks forráðasvæðis og er áskorun að nefndin nái að kveða upp síðustu úrskurði sína árið 2024 og ljúki öðrum frágangi árið 2025. Gagnaöflun vegna málsmeðferðar nefndarinnar er mjög viðamikil á hverju svæði og annast sérfræðingar Þjóðskjalasafns Íslands hana að verulegu leyti.

Markmið og mælikvarðar

09.4 Réttaraðstoð og bætur

Verkefni

Til málaflokksins heyrir fjárhagslegur stuðningur ríkisins við þá sem leita þurfa réttar síns fyrir dómstólum en hafa ekki til þess fjárhagslegt bolmagn, greiðslur til brotaþola vegna líkamstjóns og miska sem leiðir af broti á almennum hegningarlögum og greiðsla kostnaðar sem embætti lögreglustjóra, héraðsdómstólar og embætti ríkissaksóknara greiða öðrum en starfsmönnum viðkomandi embættis vegna rannsóknar og reksturs opinberra mála.

Markmið og mælikvarðar

Eðli málaflokksins er með þeim hætti að ekki verður fjallað um markmið og mælikvarða varðandi starfsemi hans.

09.5 Fullnusta

Verkefni

Meginverkefni málaflokksins er fullnusta refsinga, framkvæmd gæsluvarðhalds, eftirlit með þeim sem frestað er ákæru gegn, dæmdir eru skilorðsbundið og gert að sæta eftirliti, fá skilorðsbundna reynslulausn, náðun eða frestun afplánunar, innheimta sakarkostnaðar og rekstur fangelsanna. Undir málaflokkinn fellur starfsemi Fangelsismálastofnunar, fangelsa ríkisins og innheimtumiðstöð sekta og sakarkostnaðar hjá embætti sýslumannsins á Norðurlandi vestra. Helstu lög sem falla undir málaflokkinn eru lög um fullnustu refsinga, nr. 15/2016, lög um alþjóðlega samvinnu um fullnustu refsidóma, nr. 56/1993, og lög um fullnustu refsidóma sem kveðnir hafa verið upp í Danmörku, Finnlandi, Noregi eða Svíþjóð, o.fl., nr. 69/1963. 

Helstu áskoranir og tækifæri til umbóta

Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar er lögð áhersla á að áfram verði unnið að styttingu boðunarlista í fangelsi. Eins og fram kom í síðustu fjármálaáætlun getur biðin eftir afplánun verið löng. Fangelsin hafa ekki getað sinnt fullnustu allra dæmdra fangelsisrefsinga og vararefsinga og refsingar hafa verið að fyrnast, m.a. vegna þess að ekki hefur verið hægt að nýta fangelsin að fullu. Reynt hefur verið að koma til móts við það með því að breyta til bráðabirgða ákvæðum laga um samfélagsþjónustu og reynslulausn. Heimila lögin dómþolum m.a. að afplána að uppfylltum ákveðnum skilyrðum, allt að tveggja ára fangelsisrefsingu með samfélagsþjónustu. Reynslan af þessu er góð og felast tækifæri í því að skoða það að festa það í sessi. Jafnframt þarf að taka til skoðunar hvort frekari afplánun utan fangelsa eða í opnum fangelsum geti komið til greina. Þrátt fyrir þetta er biðin í fangelsi enn þá löng og refsingar enn að fyrnast og gerði Ríkisendurskoðun m.a. alvarlegar athugasemdir vegna þessa í skýrslu sinni um innheimtu dómsekta.

Fangelsiskerfið hefur lengi átt við alvarlegan rekstrarvanda að stríða en árið 2022 fékk Fangelsismálastofnun 250 m.kr. varanlegar fjárheimildir til þess að mæta veikleikum í starfseminni. Nú hefur verið ákveðið að fella niður aðhaldskröfu á málaflokkinn frá og með árinu 2024 og út áætlunartímabilið.

Ljóst er að ekki geta allir afplánað utan fangelsa eða varið jafn miklum tíma í opnum fangelsum og þarf sá hópur sem um ræðir oft meiri þjónustu og stuðning. Þeir dómþolar sem ekki uppfylla skilyrði fyrir fullnustu utan fangelsa hafa oft og tíðum miklar og flóknar þjónustuþarfir og þurfa meiri stuðning, meðferð og aðhald til að fóta sig, hvort sem það er innan veggja fangelsanna eða þegar út í samfélagið er komið á ný. Til þess þarf samhenta nálgun allra þeirra sem starfa innan fangelsa. Starfsfólk fangelsanna í heild verður að hafa getu og ráðrúm til að sinna dómþolum með markvissri, gagnreyndri langtímaþjónustu til að draga úr skaðlegri hegðun. Auka þarf aðkomu fangavarða að meðferð með sérhæfðri þekkingu og fræðslu og þjálfun um hvernig skuli mæta þörfum þeirra sem vistast í fangelsi og jafnframt að fjölga meðferðaraðilum. Til að draga úr líkum á frekari brotum og skaða er mikilvægt að hafa örugga afplánun. Því er mikilvægt að þessir einstaklingar fái viðeigandi tækifæri sem og meðferð og þjónustu sem miðar að því að draga úr áhættuþáttum og styrkja verndandi þætti, einnig eftir að afplánun lýkur. Þessu verður ekki náð nema með góðu samstarfi ólíkra stjórnvalda, einkum yfirvalda fangelsismála, heilbrigðismála og félagsmála.

Á Íslandi eru nú rekin fjögur fangelsi, tvö lokuð og tvö opin. Nú er unnið að uppbyggingu á Litla-Hrauni sem er lokað fangelsi. Árið 2021 var veitt fjárveiting til þess að breyta fangelsinu til að það standist þær kröfur sem gerðar eru til slíkra fangelsa í dag. Gert er ráð fyrir að þessum framkvæmdum ljúki árið 2025. Árin 2024 og 2025 verður einnig veitt fjárveiting til uppbyggingar á Sogni sem er annað af opnu fangelsunum. Unnið hefur verið að því að greina þær framkvæmdir sem þar þurfa nauðsynlega að fara fram og leggja mat á hvernig hægt sé að stækka fangelsið til þess að geta tekið á móti fleiri föngum. Fjárveitingar til rekstur fangelsisins taka mið af aukningu í fjölgun fangarýma á Sogni. Slík greining var jafnframt gerð á hinu opna fangelsinu, Kvíabryggju og þyrfti í framtíðinni einnig að huga að endurbótum og stækkun þar. Jafnframt þarf að taka til skoðunar hvort stækka þurfi fangelsið á Litla-Hrauni þegar framkvæmdum þar lýkur. Auk þess að eiga við um fanga eiga þessar endurbætur einnig við um aðstöðu fangavarða og heilbrigðisstarfsfólks. Áhættumat hefur verið framkvæmt í öllum fangelsum landsins og komu þar fram ábendingar og athugasemdir sem nauðsynlegt er að bregðast við.

Skoða þarf allar endurbætur með hliðsjón af kröfum um öryggi, aðbúnað, heilbrigði og hollustuhætti á vinnustöðum sem og út frá áskorunum um kynja- og jafnréttissjónarmið. Konur teljast almennt í sérstaklega viðkvæmri aðstöðu í fangelsum þar sem refsifullnustukerfið er að miklu leyti mótað með það í huga að meirhluti fanga hér á landi eru karlar.

Markmið og mælikvarðar