24 Heilbrigðisþjónusta utan sjúkrahúsa

Umfang

Starfsemi á þessu málefnasviði er á ábyrgð heilbrigðisráðherra. Það skiptist í fjóra mála­flokka sem sjá má í eftirfarandi töflu ásamt fjárhagslegri þróun þeirra og málefnasviðsins í heild á tímabilinu 2022–2024.

Fjármögnun

Helstu útgjaldabreytingar málefnasviðsins lúta meðal annars að því að geðheilbrigðis­þjónusta er aukin í samræmi við áætlun. Gert er ráð fyrir að vinna niður biðlista í þjónustu við aldraða. Haldið verður áfram að lækka greiðsluþátttöku sjúkratryggðra með 800 m.kr. fram­lagi árið 2028 en auk þess er ­stefnt að því að gera greiðsluþátttökuna gegnsærri og skil­virkari.­­ Áfram verður stefnt að opnun heilsugæslustöðva á Akureyri og á Suðurnesjum.

Helstu áherslur 2025–2029

24.1 Heilsugæsla

Verkefni

Heilsugæslan er fyrsti viðkomustaður notenda heilbrigðisþjónustunnar en þar er veitt fyrsta stigs og eftir atvikum annars stigs heilbrigðisþjónusta. Heilsugæsluþjónustu veita Heilsugæsla höfuð­borgar­svæðisins, heilsugæslusvið heilbrigðisstofnana ­heilbrigðisumdæmanna­ og einka­reknar heilsu­gæslustöðvar. Auk þess sinna sjálf­stætt starfandi heilbrigðis­starfs­menn ákveðn­um þáttum heilsu­gæslu­þjónustu. Sjá nánar um helstu verkefni heilsugæsl­unnar á bls. 335 í fjármálaáætlun 2024–2028.

Helstu lög sem gilda um málaflokkinn eru lög um heilbrigðisþjónustu, nr. 40/2007 með síðari breytingum, og lög um sjúkratryggingar, nr. 112/2008. Reglugerð nr. 1111/2020 fjallar um heilbrigðisumdæmi og hlutverk, starfsemi og þjónustu heilsugæslustöðva, heil­brigðis­­stofnana og sjúkrahúsa.

Helstu áskoranir

Þar sem heilsugæslan er fyrsti viðkomustaður notenda í þjónustukeðju heilbrigðiskerfisins eiga allflestir landsmenn erindi þangað með margþætt viðfangsefni tengd heilsufari. Ein helsta áskorun heilsugæslunnar er að veita góða og fjölbreytta heilbrigðis­þjónustu á hagkvæman hátt og til þess þarf að ­nýta sem best þekkingu hverrar heil­brigðisstéttar og auka aðgengi að þverfaglegri þjónustu og þeirri sér­þekkingu ­starfsmanna­ heilbrigðis­þjón­ust­­unnar sem þörf er á hverju sinni. Aukinn aðgangur fólks að fjölbreyttri fag­þekkingu heil­brigðisstarfsmanna getur stytt bið­tíma eftir þjónustu, m.a. með því að efla upp­lýsinga­þjónustu heilsugæslunnar gegnum síma­númerið 1700 og netspjall Heilsuveru. Því hefur verið lögð áhersla á að auka fjármagn til heilsugæsl­unnar svo hún hafi meiri burði til að fjölga heil­brigðis­­­starfsfólki í takt við þörf notenda og í samræmi við hlutverk hennar. Þessi áskorun tengist einnig mönnun­ heilbrigðisþjónustunnar og möguleikum til að tryggja hana.

Í áætlun fjármála- og efnahagsráðuneytisins um langtímahorfur í efnahagsmálum og opin­berum­ fjármálum kemur fram að þjóðin sé ung og eins og er séu hlutfallslega fleiri á vinnu­markaði hér á landi en í öðrum löndum. Samt sem áður er fyrirséð að aldurssamsetning þjóðar­innar muni breytast á næstu árum. Samkvæmt forsendum grunnsviðsmyndar ­framreikn­ings í skýrslu¹ um lang­tíma­horfur í efnahagsmálum og opinberum fjár­málum mun lýðfræðileg þróun vegna fólks­fjölg­unar og öldrunar þjóðarinnar leiða til 50% hækkunar á heilbrigðis­útgjöldum á föstu verðlagi á næstu þremur áratugum ef viðhalda á óbreyttu þjónustu­stigi og verð á heil­brigðis­þjónustu þróast í takt við annað verðlag. Það er því áskorun fyrir heilbrigðis­þjón­ustu utan sjúkra­húsa að þróa tímanlega viðeigandi þjónustuúrræði utan stofnana svo hægt sé að mæta þörfum fólks þegar þjónustunnar er þörf.

Ljóst er að með auknum hlutfallslegum fjölda aldraðra er nauðsynlegt að auka enn frekar þjónustu við fólk á þeirra eigin heimili, hvort sem er heimaþjónusta á vegum sveitarfélaga eða heimahjúkrun á vegum heilsugæslunnar. Í aðgerðaáætlun um þjónustu við eldra fólk 2023–2027, Gott að eldast, sem samþykkt var á Alþingi 1. maí 2023, er rík áhersla á samþætta heil­­brigðis- og félagsþjónustu. Þannig má vænta skilvirkari og hagkvæmari þjónustu sem styður við áframhaldandi búsetu fólks á eigin heimili.

Mönnun heilbrigðisþjónustunnar verður áfram ein af stærstu áskorununum á málefna­svið­inu. Nýting allra fagstétta heilbrigðisþjónustunnar í samræmi við hámark þekkingar þeirra er áskorun fyrir skipulag og veitingu þjónustunnar til notenda hennar. Nýsköpun og notkun heil­brigðis­­tækni leikur þar einnig stórt hlutverk og er í samræmi við áherslur í stjórnarsátt­mál­anum og velsældaráherslu ríkisstjórnarinnar um grósku í nýsköpun.

Áskorun er að halda áfram að þróa og efla fjölbreytta geðheilbrigðisþjónustu, í samræmi við stjórnarsáttmálann og stefnu og aðgerðaáætlun í geðheilbrigðismálum til 2030 sem taki mið af ólíkum þörfum til að auka lífsgæði og geðheilbrigði. Sjá nánar um áskoranir málefna­sviðsins á bls. 335–336 í fjármálaáætlun 2024–2028.

Markmiðið er að heilsugæslan sé aðgengileg fyrir alla sem þurfa á henni að halda, óháð kyni og búsetu. Fyrir liggur að karlar nýta sér síður en konur þjónustu heilsugæslunnar­. Stærri hópur kvenna en karla virðist búa við lakara heilsufar og verri lífsgæði og má rekja ástæður þess að hluta til félags­legrar og efnahagslegrar stöðu þeirra í samfélaginu. Kann þetta að skýra að einhverju leyti þann mun sem hefur hingað til verið á notkun þjónustu heilsugæslu hjá konum og körlum.² Sjá nánar umfjöllun um kynja- og jafnréttis­sjónarmið mála­flokksins á bls. 336 í fjármálaáætlun 2024–2028.

Tækifæri til umbóta

Mikil tækifæri felast í að koma á samræmdum biðlistum fyrir fagfólk og skjólstæðinga þar sem samkeyrsla upplýsinga um einstaklinga á biðlista skilar auknu gagnsæi í rauntíma. Slíkir biðlistar eru ekki hvað síst mikilvægir innan geð­­heilbrigðisþjónustu heilsugæslunnar. Tæki­færi felast einnig í að innan heilsugæslunnar starfi fjölbreyttur hópur fagfólks þar sem sér­þekking og hæfni er nýtt til hins ýtrasta og þver­fagleg teymis­vinna viðhöfð til að tryggja not­endum þjónustunnar skjóta og örugga þjón­ustu. Einnig felast mikil tækifæri í því að efla endur­hæfingarþjónustu innan heilsu­gæslunnar og taka upp staðlað matstæki til að meta færni, fötlun og heilsu (ICF). Síðast en ekki síst felast tækifæri í að starfsumhverfið styðji við nýsköpun og stafræna þróun í þjónustu og meðferð sem stuðlar að bættri heilsu og vellíðan skjól­stæðinga en það fellur undir þrjár velsældar­áherslur ríkisstjórnarinnar, þ.e. grósku í nýsköpun, andlegt heilbrigði og virkni í námi og starfi. Sjá nánar um tækifæri á bls. 336 í fjár­­mála­áætlun 2024–2028.

Áhættuþættir

Helsti áhættuþáttur sem getur haft áhrif á aðgerðir til að efla fyrsta og annars stigs heilsu­gæslu­­­þjónustu er mönnun fagfólks. Veit­ing heild­stæðrar þjónustu út frá þörfum hvers einstakl­ings kallar á náið samstarf milli þjónustu­­stiga, stofnana, ríkis og sveitarfélaga. Þetta nauðsyn­lega samstarf getur einnig verið ákveðinn áhættuþáttur ef einhver brotalöm er þar á.

Markmið og mælikvarðar

_{Í fjármálaáætlun 2025–2029 er mælikvarðinn „miðlægir biðlistar komnir í notkun“ tekinn út til einföldunar og orðalagi breytt úr „miðlægir gagnsæir“ í „samræmdir“ en eftir standa aðrir mæli­kvarðar óbreyttir. Einnig var bætt við tveimur nýjum markmiðum og mælikvörðum; að auka ánægju skjólstæðinga með þjónustu á heilsugæslustöðvum og að stefna að því að skjólstæðingar noti heilsu­veru.is í auknum mæli til að bóka tíma á heilsugæslu.}  

24.2 Sérfræðiþjónusta og hjúkrun

Verkefni

­­­­­­­Allir landsmenn skulu hafa aðgang að skilgreindri sérhæfðri þjónustu, óháð búsetu og efnahag. Þeir skulu hafa aðgang að starfsstöðvum þeirra sem veita sérhæfða þjónustu í heilbrigðis­um­dæmum eða með fjarheilbrigðisþjónustu. Sérgreinalæknar, tannlæknar, hjúkr­unar­fræðingar, sálfræðingar og ljósmæður veita sérhæfða þjónustu utan sjúkrahúsa. Þjónustan er almennt veitt á grundvelli samninga Sjúkratrygginga Íslands og nær til rannsókna og með­ferða. ­Helstu lög sem gilda um málefnasviðið eru lög um heilbrigðis­þjónustu, nr. 40/2007, og lög um sjúkra­tryggingar, nr. 112/2008. 

Markmið laga nr. 112/2008, um sjúkratryggingar, er að styrkja hlutverk ríkisins sem kaup­anda heilbrigðisþjónustu og að sú þjónusta sé kostnaðargreind. Í heilbrigðisstefnu til ársins 2030 er miðað við að Sjúkratryggingar Íslands annist alla samningagerð um kaup á heil­brigðis­­­­þjónustu fyrir hönd ríkisins og í stjórnarsáttmála er kveðið á um að Sjúkratryggingar Íslands verði efldar sem kaupandi heilbrigðisþjónustu fyrir hönd ríkisins.

Helstu áskoranir

­Greiðslu­þátttaka sjúkra­trygginga vegna tann­lækn­inga lífeyrisþega hefur verið hækkuð í skrefum samkvæmt áætlun frá árinu 2018 til ársins 2024 úr 50% í 75%. Vænta má fjölgunar í komum lífeyris­þega til tannlækna á næstu árum vegna öldrunar þjóðarinnar og vegna upp­safnaðrar þarfar. ­

Tryggja þarf fjármagn í samninga um barneignarþjónustu utan sjúkrahúsa. Sífellt hærra hlutfall sængurkvenna nýtir sér þjónustu ljósmæðra utan sjúkrahúsa. Hlutfall sængurkvenna, sem þiggur heimaþjónustu ljósmæðra á landinu öllu, hefur undanfarin ár verið um og yfir 95% en fyrir fáeinum árum var hlutfallið nær 90%. Þá hefur fjöldi fæðinga utan heilbrigðis­stofn­ana, þ.e. heimafæðingar og fæðinga á einkareknum fæðingarstofum aukist undan­­farin ár og eru nú um og yfir 5% allra fæðinga en fyrir áratug var hlutfallið kringum 2%. Slík þróun lækkar kostnað en kostnaður við fæðingu utan sjúkrahúsa er rúmlega þriðjungur af því sem fæðing án inngrips/fylgikvilla á sjúkrahúsi kostar. Í aðgerðaráætlun um barneignarþjónustu frá árinu 2021 er lögð áhersla á að efla fæðingarþjónustu sem miðar að eðlilegu fæðingarferli (e. Low risk) innan og utan sjúkrahúsa. Mikilvægt er að halda áfram að styðja við þessa þróun sem styður hag­kvæmni og fjölgar valkostum í fæðingarþjónustu.

Samningur um þjónustu sérgreinalækna tók gildi 1. september 2023 og gildir til fimm ára. Samningurinn tók gildi eftir nokkur ár samningsleysis og við gildistöku hans féllu niður við­bótar­gjöld sem þjónustuveitendur greiddu meðan ekki var í gildi samningur sem lækkaði kostnað sjúklinga umtalsvert. Nýjum samningi er ætlað að mynda skýra umgjörð um starf­semi sérgreinalækna og stuðla að fram­þróun þjónustunnar og auknu aðgengi að henni. Samn­ing­ur­inn hækkaði kostnað að stærstum hluta vegna verðlagsþróunar og fjölgunar og öldrunar þjóð­ar­innar frá síðasta samningi. Þjónustuveitendur skila nú inn áætluðu þjónustumagni árlega til að halda kostnaði innan ramma fjárlaga.­

Konur verða eldri en karlar en þær lifa í fleiri ár við slæma heilsu og búa frekar en karlar við langvinnar takmarkanir í daglegu lífi. Konur nýta þjónustu sérgreinalækna að jafnaði í meira mæli en karlar, jafnvel þegar þjónusta kvensjúkdómalækna er undanskilin.⁶ Samningar um kaup á heilbrigðis­þjónustu þar sem allur kostnaður sjúklings reiknast inn í greiðslu­þátttökukerfið ætti að koma konum til góða þar sem kynbundinn launamunur er enn til staðar í þjóðfélaginu og stórar kvenna­­stéttir eru með laun undir miðgildi. Einnig eru konur oftar en karlar einar með börn á framfæri. Samkvæmt lífskjararannsókn Hagstofu Íslands neituðu hlut­fallslega fleiri konur en karlar sér um nauðsynlega læknisþjónustu vegna kostnaðar. 

Tækifæri til umbóta

­­Samhliða samningi um sérgreinalæknaþjónustu skrifuðu aðilar undir samstarfs­samn­ing um fimm þróunarverkefni sem er ætlað að efla umgjörð um starfsemi sérgreinalækna. Mark­miðið er að auka þjón­­­ustu við sjúkl­inga og tryggja að starfsemi sérgreinalækna endurspegli öra þróun lækna­vísinda. Samn­ingur­inn felur í sér ýmis nýmæli til að ná þessu markmiðum og ber helst að nefna sér­staka hvata fyrir lækna til að vinna innan svonefndra starfsheilda sem sinna gæða­málum, stuðla að bættu aðgengi að þjónustu og styðja við þverfaglega teymisvinnu. Jafnframt verður komið á fót samráðsnefnd aðila frá Sjúkratryggingum Íslands og Lækna­félagi Reykja­víkur sem mun vinna að heildstæðri þjónustu- og kostnaðargreiningu og reglu­legri endur­­­skoðun gjald­skrár. Samn­ingnum er ætlað að styðja við framþróun í þjónustu sér­fræði­lækna með sérstakri áherslu á nýsköpun, stafræna þróun og fjarheilbrigðisþjónustu.

Áhersla hefur verið lögð á að fjölga lýðheilsutengdum aðgerðum til að tryggja tímanlegt og jafnt aðgengi að þjónustunni og stytta biðlista eftir aðgerðum með samn­­ingum um aðgerðir utan sjúkra­húsa. Þessi aukning hefur skilað fjölgun augasteinsaðgerða, lið­skipta­aðgerða og kviðsjáraðgerða kven­sjúk­dóma­lækna sem hefur skilað þeim ávinningi að bið eftir framan­greindum aðgerðum hefur minnkað aðgerðum á landsvísu. Áfram verður því unnið markvisst að styttingu biðlista.

Samningur er í gildi um þjónustu sjálfstætt starfandi sálfræðinga. Samningsbundin þjón­usta og greiðsluþátttaka sjúkratryggingakerfisins er töluvert afmörkuð og tekur til lítils hlut­falls af þeirri þjónustu sem sálfræðingar sinna almennt.

­­Samningar sem gerðir hafa verið um tannlæknaþjónustu, fyrir börn árið 2013 og fyrir líf­eyris­þega árið 2018, hafa skilað góðum árangri og unnið er að langtíma samningi við tann­lækna um tannlæknaþjónustu sjúkratryggðra barna og lífeyrisþega.­­ Tímanleg tannlækna­þjón­usta stuðlar að góðri tannheilsu til framtíðar og getur komið í veg fyrir kostn­að­ars­amari og áhættu­­­samari aðgerðir síðar. ­­­­­­

Nýr samningur við tannréttingasérfræðinga um tannréttingar var undirritaður 2023 og gildir hann til þriggja ára. Með tilkomu samnings um tannréttingar, sem hefur ekki verið til staðar hingað til, var staða sjúklinga bætt verulega með aukinni greiðslu­þátttöku á nauðsynlegri þjón­ustu. Hann tekur annars vegar til nauðsynlegra tannréttinga vegna alvarlegra afleið­inga með­fæddra galla, slysa og sjúkdóma, og hins vegar almennra tannréttinga en þar greiða Sjúkra­trygg­­­ingar fasta styrki sem voru jafnframt hækk­aðir. ­­­­Stefnt er að aukinni greiðslu­­­­­­þátttöku vegna tannréttinga með hækkun styrkja á næsta ári.

Upplýsingar um tannheilsu barna og annarra landsmanna vantar til að gera raunhæfar áætl­anir og mat á stöðunni á hverjum tíma og áhrifum aðgerða stjórnvalda. Stefnt er að því að safna gögnum um tannheilsu í rauntíma og hefur embætti landlæknis verið falið að gera tillögur að fyrirkomulagi slíkrar miðlægrar tannheilsuskrár. Í heilbrigðisráðuneytinu er áfram unnið að stefnu­mótun í tannheilbrigðismálum til fram­tíðar. Mörg tækifæri eru til að efla enn frekar for­varnir og minnka meðferðarþörf í fram­tíð­inni.

Í gildi er samningur um sérhæfða heima­hjúkrun langveikra barna á höfuðborgar­svæðinu. Um er að ræða samning sem tekur til þjón­ustu fárra hjúkrunarfræðinga en tilvísun í þjónustuna er stýrt frá Landspítala. Fámenni innan þess sérfræðingahóps er helsta áskor­unin svo að hægt sé að halda úti þjónustunni með öruggum hætti. Aukin tækifæri felast í eflingu sjúkrahús­tengdrar heima­­þjónustu og með yfirstandandi heildarendurskoðun er Landspítali að leggja mat á mögu­leikana til að þróa frekar slík úrræði innan spítalans.

Áhættuþættir

Það er mikil­vægt að samningur um kaup á þjónustu sérgreinalækna utan sjúkrahúsa sé skýr og þjónustan vel afmörkuð og tryggt að hún nýtist þeim sem þurfa mest á henni að halda.

Markmið og mælikvarðar

_{Samningur um sérgreinalæknaþjónustu er kominn á og því breytist markmiðið og mælikvarð­inn á þann hátt að nú er stefnt að frekari þróun á þjónustunni á samningstíma. Mæli­kvarð­inn tengdur samn­ingi um sjúkraþjálfun hefur verið felldur niður og málefni tengt samningi um sjúkra­þjálfun flutt yfir á málefnasvið 24.3. Nýtt markmið er sett inn fyrir fæðingaþjónustu utan sjúkra­húsa.}

24.3 Sjúkraþjálfun, iðjuþjálfun og talþjálfun

Verkefni 

Þjónusta í þessum málaflokki er að stærstum hluta veitt af sjúkraþjálfurum, iðjuþjálfum og talmeinafræðingum á grundvelli samninga við Sjúkratrygginga Íslands. Notendur hafa aðgang að þjónustunni á starfsstöðvum viðkomandi sérfræðinga eða í gegnum fjarþjónustu. Þá fellur þjónusta Heyrnar- og talmeinastöðvar Íslands einnig undir málaflokkinn en þar er bæði heyrnar- og talmeinaþjónustu sinnt. Helstu lög sem gilda um málefnasviðið eru lög um heil­brigðisþjónustu, nr. 40/2007, og lög um sjúkratryggingar, nr. 112/2008.

Helstu áskoranir 

Fjölgun aldraðra er stór áskorun við veitingu bæði sjúkra- og iðjuþjálfunar en þessi hópur sækir þjónustuna í miklum mæli til að draga úr færnitapi. Vegna framfara í læknavísindum og betri meðferðarmöguleika fjölgar auk þess einstaklingum með tímabundna eða varanlega færniskerðingu eftir veikindi, áföll eða slys.

Skjólstæðingar talmeinafræðinga eru í flestum tilfellum börn en 91,1% karlkyns notenda og 85,9% kvenkyns notenda árið 2023 voru á aldrinum 0–14 ára. Bent hefur verið á langa bið eftir þjónustu talmeinafræðinga við þennan hóp. Engar miðlægar upplýsingar eru aðgengi­legar um biðtíma eða fjölda barna á biðlistum eftir þjónustunni en Sjúkratryggingar Íslands gerðu úttekt á stöðunni í desember 2021 og höfðu þá um 30% barna beðið í 6 mánuði eða styttra. Hlutdeild karla/drengja í tal­meinaþjónustu er um 70%, hvort sem horft er til fjölda notenda eða komufjölda í talmeina­þjónustu.

Stoðkerfisvandamál geta haft mikil áhrif á andlega og líkamlega heilsu fólks og eru þau næstalgengasta ástæða örorku á Íslandi. Mun fleiri konur eru meðal örorkulífeyrisþega með stoðkerfissjúkdóma sem fyrstu sjúkdómsgreiningu en karlar í sama hópi. Einnig eru mun fleiri konur en karlar greindar með gigtarsjúkdóma, sér í lagi vefjagigt og slitgigt. Ramma­samn­ingur við sjúkraþjálfara rann út í janúar 2019 og sögðu sjúkraþjálfarar sig af samningnum í nóvember saman ár. Síðan þá hafa sjúkraþjálfarar ekki unnið samkvæmt samningi heldur er greitt fyrir þjónustuna á grundvelli reglugerðar um greiðsluþátttöku sjúkratryggðra. Við slíkar aðstæður hefur borið á því að veitendur heilbrigðisþjónustu krefja sjúklinga um sér­stök gjöld um­fram það sem greiðsluþátttökukerfi segir til um sem sjúklingar greiða að fullu. Við samn­ings­­­leysi eru greiðslur til þjónustuveitenda almennt ekki hækkaðar og eru við­bótar­­gjöld þjón­ustu­­veit­enda rökstudd með því að þau komi í stað verðlagshækkana í samn­ingi.

Notendur þjónustu sjúkraþjálfara árið 2023 voru 60% konur og áttu þær jafnframt 63% af komum til sjúkraþjálfara. Konur voru meirihluti notenda sjúkraþjálfunar í flestum aldurs­flokkum en stærsti notendahópurinn var á aldrinum 60–64 ára. Aftur á móti þurfa einstaklingar á aldrinum 75 ára og eldri flesta tíma á hvern einstakling að meðaltali. Þrátt fyrir að konur lifi lengur en karlar lifa þær að meðaltali færri ár við góða heilsu en karlar og eru líklegri til að lifa lengur við heilsubrest í daglegu lífi.

Vísbendingar eru um að aðgengi einstaklinga sem glíma við langvarandi færniskerðingar af völdum sjúkdóma eða slysa að þverfaglegri þjálfun og endurhæfingu sé ekki nægjanlegt. Auka þarf aðkomu ofangreindra fagstétta að þverfaglegri endurhæfingu utan stofnana. Auk þess eru engir miðlægir biðlistar í þjónustu sjálfstætt starfandi sérfræðinga, bæði talmeina­fræð­­inga og sjúkraþjálfara.  

Tækifæri til umbóta

Aukin niðurgreiðsla sjúkraþjálfunar í kjölfar þess að þjónustan var færð inn í greiðslu­þátttöku­­kerfið hefur aukið möguleika fólks til að nýta sér þjónustu sjálfstætt starfandi sjúkra­þjálfara og hefur aðsókn í þjónustuna aukist á síðustu árum. Mikilvægt er að samningar náist sem fyrst um kaup á þeirri heilbrigðisþjónustu sem sjúkraþjálfarar veita enda er greiðslu­þátttaka ríkisins samkvæmt reglugerð og gjaldskrá byggð á undantekningar­heimild í 38. gr. laga um sjúkratryggingar. Í febrúar 2023 hófust samningaviðræður Sjúkra­trygg­inga Íslands við sjálfstætt starfandi sjúkraþjálfara en þær höfðu legið niðri frá árinu 2020.

Tækifæri eru til að auka þverfaglegt samstarf sjálfstætt starfandi þjálfunaraðila og bjóða þannig einstaklingum, sem eru í þörf fyrir þverfaglega endurhæfingarþjónustu en ekki með alvarlegan eða flókinn vanda, upp á þverfaglega endurhæfingu utan stofnana. Þannig má draga úr þörf fyrir innlagnir á endurhæfingarstofnanir og mögulega seinka flutningi eldri einstakl­inga á hjúkrunarheimili.

Fjölgun fagstétta í heilsugæslunni og aukinn fjöldi heilsugæslutengdra endurhæfingar­úrræða er liður í að tryggja sem best skilvirka og rétta þjónustu við fjölþættum vanda einstakl­inga sem þurfa á þjónustu endurhæfingarstétta að halda.

Embætti landlæknis vinnur að upplýsingagátt um biðtíma eftir ýmiss konar heilbrigðis­þjón­­­ustu. Samþætt kerfi tilvísana milli ólíkra fagaðila er einnig í vinnslu en slíkt tilvísanakerfi er grundvöllur fyrir miðlægu biðlistakerfi talmeinafræðinga.

Áhættuþættir

Skortur á samningi Sjúkratrygginga Íslands við sjúkraþjálfara er áframhaldandi áhættuþáttur. Við­bótar­gjöld sem lögð eru á vegna samningsleysis telja ekki inn í greiðsluþátttöku sjúkra­tryggða og geta aukið verulega heildarkostnað skjólstæðinga sem þurfa að nýta sér þjónustuna og dregið úr aðgengi við­kvæmra hópa að henni. Auk þess veldur samningsleysi óvissu um kostnað notenda við nýtta þjónustu.

Markmið og mælikvarðar

_{Helstu breytingar frá fjármálaáætlun 2024–2028 er að samningar um þjónustu sjálfstætt starf­andi sjúkraþjálfara er nú markmið í málaflokki 24.3 í stað 24.2 áður. Mælikvarðinn hefur einnig breyst lítillega en gert er ráð fyrir að samningar verði komnir á árið 2025 en að fram eftir ári 2024 verði unnið samkvæmt gildandi reglugerð um endurgreiðslu kostnaðar vegna þjónustu sjálfstætt starf­andi sjúkraþjálfara sem starfa án samnings við Sjúkratryggingar Íslands (nr. 1364/2019). Þá hefur mælikvarða um biðtíma eftir þjónustu sjúkraþjálfara verið snúið við, þ.a. nú verði mælt hlut­fall sem bíður lengur en skilgreindan tíma í stað hlutfall þeirra sem bíða skemur en 30 daga. Loks bæt­ast við tveir mælikvarðar um þjónustu talmeinafræðinga frá fyrri fjármálaáætlun. Annars vegar þróun miðlægs biðlista eftir þjónustu talmeinafræðinga og hins vegar hlutfall skjólstæðinga sem bíður lengur en 90 daga eftir þjónustu sjálfstætt starfandi talmeinafræðings en mælikvarðar á slíka þjónustu eru nauðsynlegir þar sem unnið er að gerð nýs þjónustuferils fyrir börn sem þurfa á þjón­ustu talmeinafræðinga að halda.}

24.4 Sjúkraflutningar

Verkefni

Öruggir sjúkraflutningar eru mikilvægur þáttur til að tryggja markmið um jafnt aðgengi allra landsmanna að heilbrigðisþjónustunni. Til sjúkraflutninga teljast allir flutningar sjúkra og slasaðra utan sjúkrahúsa, á landi og í lofti. Þjónustan er veitt af rekstrar­aðilum sem starfa samkvæmt samningum eða á vegum heil­brigðis­stofnana.

Undir þennan málaflokk falla einnig ferðir innan lands sem greiddar eru á grundvelli reglu­gerðar um ferðakostnað. Helstu lög sem gilda um málefnasviðið eru lög um heilbrigðis­þjónustu, nr. 40/2007, og lög um sjúkratryggingar, nr. 112/2008. 

Helstu áskoranir 

Helstu áskoranir varðandi sjúkraflutninga/utanspítalaþjónustu eru vaxandi þörf fyrir þjón­ustuna vegna breytinga á skipulagi heilbrigðisþjónustu og fjölgunar ferðamanna hér á landi. Þá eru gerðar auknar kröfur um færni og þekkingu sjúkraflutningamanna sem oft sinna fyrstu þjónustu við veika og slasaða. Þjónustustig í sjúkraflutningum er mismunandi milli land­svæða og þjónustuaðila sem eru margir á landsvísu og boðleiðir geta verið óskýrar. Til að sjúkra­flutn­ingar gangi greiðlega þarf að tryggja að flutningstæki og búnaður sé í lagi og sé staðsettur þar sem hann nýtist sem best og sem flestum. Mikil endurnýjun sjúkrabílaflotans hefur átt sér stað undanfarin ár og er ástand flotans gott sam­hliða hefur ýmis búnaður í sjúkrabílunum verið endurnýjaður.  

Samkvæmt stöðuskýrslu jafnréttismats er ekki að sjá kynjamun í sjúkraflutningum út frá þeim gögnum sem liggja fyrir. Karlar eru þó frekar fluttir F1-flutningum með bráðaeinkenni frá hjarta eða blóðrásarkerfi og vegna slysa á landi en konur. Þær flutningstölur ríma við aðrar greiningar á algengi slíkra sjúkdóma sem er meira hjá körlum en konum.  

Sjúkraflutningar með sjúkrabílum flokkaðir eftir landshlutum sýna nokkuð jafna kynja­skiptingu samkvæmt tölum frá Neyðarlínunni. 

Tækifæri til umbóta 

Unnið er eftir aðgerðaáætlun um bráðaþjónustu og sjúkraflutninga til ársins 2025 sem bygg­ist að stærstum hluta á tillögu starfshóps um stefnumörkun fyrir þjónustuna til ársins 2030.  

Viðbragðsteymi um bráðaþjónustu í landinu skilaði ráðherra tillögum að verkefnum til næstu ára um breytingar og umbætur í bráðaþjónustu á landinu öllu í lok árs 2022. Teymið telur margvísleg sóknarfæri til að efla og bæta bráðaþjónustu á landsvísu. Í megindráttum snúa tillögur viðbragðsteymisins að því að efla og samræma bráðaþjónustu um allt land, auka sam­vinnu milli stofnana, skilgreina viðmið um gæði þjónustunnar, styðja við menntun og þjálfun við­bragðsaðila, skilgreina viðmið um viðbragðstíma sjúkraflutninga o.fl. Við­bragðs­­­teymið leggur ríka áherslu á að stórefla faglegan stuðning (lækna og hjúkrunarfræðinga) við alla þá við­­bragðsaðila sem sinna bráða­þjónustu um allt land, m.a. við sjúkraflutninga og ekki síður við heilbrigðis­starfs­fólk á starfs­stöðvum heilbrigðisstofnana í dreifðari byggðum, sjá nánar um vinnu við­bragðs­­teymis í mál­efna­sviði 23.2. 

Bætt menntun og þjálfun sjúkraflutningamanna er mikilvæg og unnið er að því í samstarfi við hagaðila og mennta- og barnamálaráðuneytið að færa nám sjúkraflutninga­manna inn í almenna skólakerfið, auk þess að efla sí- og endurmenntunarmöguleika sjúkra­flutningamanna. Slíkar breytingar eru í takt við velsældaráherslur um virkni í námi og starfi.

Samráðshópur um sjúkraflug hefur verið stofnaður og er hann að útfæra ýmsar tillögur sem ætlað er að tryggja bættan viðbragðstíma í sjúkraflugi. Markmiðið er m.a. að stytta viðbragðstíma innan þess svæðis sem þyrla er staðsett og flytja sérhæfða heilbrigðisþjónustu fyrr til sjúklings á vettvangi. Nýr rekstraraðili hefur tekið við samningi um sjúkra­­flug og við þau tímamót var aðstaða bætt og ýmis búnaður endurnýjaður í sjúkraflugvélum.  

Samkvæmt reglugerð um framkvæmd sjúkraflutninga ber fagráði sjúkraflutninga að gera tillögur að þjónustuviðmiðum um sjúkraflutninga á landinu. Þjónustuviðmið skulu liggja til grund­vallar skipulagi bráðaþjónustu og sjúkraflutninga og er sú vinna hafin að nýju eftir nokkurt hlé. Með þeim yrði lagður grundvöllur að samræmdri þjónustu fyrir alla landsmenn.

Unnið er að undirbúningi um starf fjarskiptalæknis sem ætlað er að bæta faglegan stuðning í gegnum fjarskipti við neyðarsímaverði, vettvangsliða, sjúkra­flutn­­inga­­menn, lækna og annað heil­brigðis­starfsfólk sem kemur að sjúkraflutningum og bráða­­þjón­­­­ustu utan sjúkrahúsa. Tillög­urnar eru vel til þess fallnar að styðja við fagfólk í dreif­býli og efla nýsköpun.

 Vettvangsliðar eru samheiti yfir fyrstuhjálparliða sem nýttir eru í auknum mæli til þess að stytta tímann þar til fyrsta viðbragð berst og brúa bilið milli skyndihjálpar og sérhæfðra sjúkra­flutninga. Hafin er vinna við að móta regluverk um vettvangsliða og skapa umgjörð í kringum þá er varðar þjálfun, ábyrgð og mögulegar greiðslur.  

Vegna vaxandi álags á bráðadeildir sjúkrahúsa er horft til þess að auka getu sjúkraflutn­inga­aðila til að sinna sjúklingum heima, að „afgreiða á staðnum“ þau útköll sjúkra­­bíla þar sem hægt er að veita nauðsynlega þjónustu án flutnings og án þess að það rýri öryggi sjúklings eða skerði þjónustu við hann. Nágrannaþjóðir okkar hafa í auknum mæli farið þessa leið. Góð sam­­­skipti sjúkraflutningamanna og fjarskiptalæknis eru lykilatriði og unnið er að því að inn­leiða rafrænar sjúkraflutningaskýrslur. Þá hafa hjúkrunar­fræðingar með bráðatæknimenntun nýst vel í þessum tilgangi og stefnt er að því að bjóða upp á sérstaka viðbótarmenntun fyrir heilbrigðisstarfsfólk sem kemur að bráða­þjón­ustu utan sjúkra­­húsa. 

Möguleg tækifæri til hagræðingar geta legið í því að nýta einfaldari flutningstæki til sjúkra­flutninga en fullbúna og fullmannaða sjúkrabíla eða sérhæfða sjúkraflugvél. Til að ná þessu fram þarf m.a. yfirfara verklagsreglur og stilla fjárhagslega hvata þannig að beiðendur sjúkra­flutn­ings velji ætíð hag­kvæmasta kostinn út frá ástandi sjúklings. 

Í reglugerð nr. 1140/2019, um ferðakostnað sjúkratryggðra og aðstandenda þeirra innan­lands, er mælt fyrir um greiðsluþátttöku vegna nauðsynlegra langra ferða sjúkratryggðs, þ.e. lengri en 20 km, til að sækja sér þjónustu vegna sjúkdómsmeðferðar. Um áramót var greiðslu­þátttaka sjúkratrygginga í ferðakostnaði aukin og taka Sjúkratryggingar nú þátt í kostnaði vegna þriggja ferða í stað tveggja áður.­ 

Áhættuþættir 

Rekstraraðilar sjúkraflutninga og þjónustuveitendur bráðaþjónustu utan sjúkrahúsa eru margir og vinna innan ólíkra kerfa sem í mörgum tilfellum kemur í veg fyrir skilvirkni og hag­­kvæmni og getur dregið úr öryggi. Aðgengi að gögnum um afdrif sjúklinga eftir flutning hefur verið ábótavant og því hefur reynst erfitt að meta gæði þjónustunnar á landsvísu. 

Markmið og mælikvarðar

_{Mælikvarðinn „Hlutfall bráðaútkalla sem lýkur með „afgreiðslu á staðnum“ verður „Fjöldi útkalla á mánuði sem lýkur með „afgreitt á staðnum“. Verkefnið „afgreitt á staðnum“ hófst form­lega á höfuð­borgar­svæðinu árið 2023 felur í sér að bráðatæknir framkvæmir ákveðið mat á sjúklingi á vettvangi og í stað þess að flytja sjúkling á bráðamóttöku (ef ástand hans gefur tilefni til) fær sjúklingur þjónustu á staðnum og leið­bein­ingar um framhaldið og mögulega tilvísun í annað þjón­ustu­­form t.d. í heilsu­gæslu.}