Þróunarsamvinna Íslands og Malaví

Héraðsþróunarverkefni Mangochi Basic Services Programme (MBSP) hófst árið 2012 þegar fyrsti áfangi þess var samþykktur fram til 2016. Annar áfangi  Mangochi Basic Services Programme II hófst árið 2017 og náði til loka júní 2021. Ísland hefur síðan framlengt stuðning sinn fram til loka mars 2025. Helsti samstarfs- og framkvæmdaaðili verkefna er héraðsstjórn Mangochi-héraðs.

Mangochi er á meðal stærstu og fjölmennustu héraða Malaví en í því búa um 1.2 milljónir íbúa á 6.273 km² landsvæði.

Helstu áherslur byggðarþróunarverkefnis Íslands í Mangochi eru:

• uppbygging heilbrigðisinnviða og lýðheilsu með áherslu á mæðra- og ungbarnaheilsu og bætt aðgengi að heilbrigðisþjónustu í sveitum;
• uppbygging grunnskóla með áherslu á stuðning við yngsta aldursstigið;
• bætt aðgengi að hreinu vatni; 
• bætt þekking á hreinlætismálum og salernisaðstöðu;
• stuðningur við atvinnutækifæri og efnahagslega valdeflingu kvenna og ungmenna;
• stuðningur við héraðsskrifstofu með áherslu á deildir fjármála, framkvæmda, útboðs- og innkaupsmála og árangurs og eftirlits.

Jafnrétti kynjanna og valdefling ungmenna eru samþætt í öll verkefnin en er einnig sérstök áhersla og var því stutt við tilraunaverkefni til að styðja efnahagslega valdeflingu kvenna- og ungmennahópa. Lögð var áhersla á mæðra- og ungbarnaheilsu í heilsuþætti verkefnisins og í menntaþættinum er markvisst unnið að því að koma í veg fyrir brottfall nemenda, sérstaklega unglingsstúlkna, úr skóla. Þá hafa umbætur í vatns- og hreinlætisaðstöðu veruleg áhrif bætta á heilsu, aðbúnað og vinnuálag kvenna og stúlkna, enda eru það einkum þær sem annast vatnsöflun. 

Heilbrigðisþjónusta

Mæðradauði er mjög hár í Malaví og er því sérstök áhersla lögð á mæðra- og ungbarnaheilsu við uppbyggingu heilbrigðismála í Mangochi. Opnun nýrrar fæðingardeildar við héraðssjúkrahúsið í Mangochi-bæ árið 2019 markaði tímamót í starfsemi héraðssjúkrahússins. Á lóð fæðingardeildarinnar er einnig miðstöð ungbarna- og mæðraverndar. Verið er að byggja umfangsmikla og fullbúna fæðingardeild á afskekktu svæði í héraðinu sem mun þjónusta um 120 þúsund íbúa en vegna lélegra vega hafa íbúar ekki aðgengi að heilbrigðisþjónustu í Mangochi-bæ yfir nokkurra mánaða skeið á ári hverju. Mun þjónustan draga úr háu hlutfalli mæðra sem látast við barnsburð á svæðinu. Síðastliðin áratug hafa níu fæðingardeildir verið byggðar í afskekktum sveitum með biðskýlum fyrir verðandi mæður og aðstandendur þeirra, tólf starfsmannahús hafa risið ásamt því að heilsugæslustöðvar hafa fengið vatns- og rafmagnskerfi. Einnig er lögð áhersla á lýðheilsumál og heilsuvernd þar sem heilbrigðisfulltrúar gegna mikilvægu hlutverki í því að tryggja íbúum í dreifbýli aðgang að heilbrigðisþjónustu í héraðinu. Yfir eitt þúsund reiðhjólum hefur verið dreift til heilbrigðisfulltrúa til að spara tíma sem það tekur að fara á milli þjónustusvæða en sjúkrahús í héraðinu hafa nú einnig tólf sjúkrabíla til umráða. 

Heilbrigðisyfirvöld í Mangochi hlutu verðlaun fyrir framúrskarandi árangur árið 2021, en valið byggist á mælanlegum stöðlum yfirvalda um framfarir í stjórnun, umsýslu og þjónustu. Árangurinn var að miklu leyti þakkaður góðu samstarfi við Ísland.

Árangur í heilbrigðismálum gegnum verkefnastoðina Mangochi frá 2012:

Menntun

Meira en þrjátíu þúsund börn og unglingar hafa notið góðs af heildstæðum stuðningi Íslands við tólf skóla í Mangochi þar sem unnið er að því að bæta gæði menntunar og draga úr brottfalli nemenda. Til að ná því markmiði hefur aðbúnaður í skólunum verið bættur, nýjar skólastofur byggðar og bókakostur og aðgangur að námsgögnum bættur. Einnig er lögð áhersla á bættan aðgang að salernum og fullnægjandi hreinlætisaðstöðu fyrir stúlkur á blæðingum sem og aðgang að hreinu vatni. Einnig er nemendum tryggð skólamáltíð. Enn fremur er áhersla á að viðhalda góðu starfsumhverfi fyrir kennara, bjóða upp á þjálfun og endurmenntun ásamt því að veita kennurum húsnæði nálægt vinnustað. 
Stuðningur foreldra og samfélaga hvað varðar menntun skipta máli, því er lögð áhersla á upplýsingaflæði um réttindi barna til menntunar og gott samstarf við foreldra í gegnum sérstakar nefndir t.d. foreldrafélög. Er þetta gert til þess að stuðla að því að fleiri börn geti sótt skóla. Stuðningur Íslands beinist einnig að yngsta aldursstiginu og hafa m.a. verið byggðir tveir leikskólar á lóðum tveggja grunnskóla. Við tíu af tólf skólum er starfrækt samstarf við Matvælaáætlun Sameinuðu þjóðanna um heimaræktaðar skólamáltíðir. 
Árangurinn af þessu verkefni er mælanlegur en hlutfall barna sem sækir skóla í Mangochi hefur hækkað og er minna brottfall stúlkna sérstakt ánægjuefni.

Árangur í menntamálum í gegnum verkefnastoðina í Mangochi frá 2012:

Vatn og hreinlæti

Áhersla er lögð á valdeflingu, uppbyggingu þekkingar og stuðning við héraðsstjórnvöld og samfélög í Mangochi á sviði vatns- og hreinlætismála með það að markmiði að leiða til bættrar vitundar fólks um hreinlæti og mikilvægi notkunar salerna og handþvottar. 

Bættur aðgangur að drykkjarhæfu vatni er tryggður með uppsetningu yfir 1100 vatnspósta víðsvegar í sveitum Mangochi. Sett hafa verið upp níu sólarknúin vatnskerfi við skóla og heilsugæslur í héraðinu. Í kjölfar verkefna Íslands hafa yfir 400 þúsund manns nú aðgang að hreinu vatni og stórlega hefur dregið úr hvers kyns pestum, færri börn þjást af niðurgangspestum og ekkert tilfelli kóleru greindist á árunum 2012-2022. 

Nú hafa fjögur sveitarfélög í héraðinu fengið sérstaka vottun stjórnvalda fyrir að sjá öllum heimilum fyrir drykkjarhæfu vatni og viðunandi salernis- og hreinlætisaðstöðu. 
 
2023 kom mikið bakslag í hreinlætismál á landvísu þegar er mannskæður kólerufaraldur herjaði á landið gjörvalt. Íslensk stjórnvöld veittu Rauða Krossinum  viðbótarframlag til að fjármagna verkefni í Mangochi til að bregðast við faraldrinum.

Árangur í vatns- og hreinlætismálum í gegnum verkefnastoðina í Mangochi frá árinu 2012:

Valdefling kvenna og ungmenna

Árangur í valdeflingu kvenna og ungmenna í gegnum verkefnastoðina í Mangochi:

Bætt stjórnsýsla í Mangochi

Lögð er áhersla á eignarhald samstarfsaðila og er verkefnastoðin í Mangochi framkvæmd af héraðsstjórninni. Því er lögð áhersla á stuðning við bætta stjórnsýslu og getuuppbyggingu í héraðinu.

Árið 2016 sat héraðsstjórn Mangochi í sæti 27 af 28 í árlegu gæðamati sem sveitarstjórnarráðuneyti Malaví stendur fyrir og tekur til góðra stjórnunarhátta. Árið 2022 mældist Mangochi hins vegar í 8. sæti á sama lista. Frá árinu 2017 hefur Ísland m.a. stutt við aukna getu innan fjármála-, eftirlits-, innkaupa- og framkvæmdasviða héraðsins ásamt því að leggja áherslu á þekkingu við áætlanagerð.

Utanríkisráðherra Íslands opnaði formlega nýtt héraðsþróunarverkefni í heimsókn til Malaví í desember árið 2022 og hófst framkvæmd héraðsþróunarverkefnisins Nkhotakota Basic Services Programme (KKBSP) um mitt ár 2023.

Nkhotakota hérað er staðsett miðsvæðis í Malaví og liggur við strendur Malavívatns. Héraðið er dreifbýlt og tiltölulega fámennt á malavískan mælikvarða en íbúar þess eru um 400.000 á 4.338 km² landsvæði.

Að fyrirmynd samstarfsins við Mangochi er einblínt á byggðaþróun og eflingu grunnþjónustu en mikil þörf er á að styrkja félagslega innviði héraðsins.

Helstu áherslur byggðarþróunarverkefnis Íslands í Nkhotakota eru:

• uppbygging heilbrigðisinnviða og lýðheilsu með áherslu á mæðra- og ungbarnaheilsu og bætt aðgengi að heilbrigðisþjónustu í sveitum;
• uppbygging fimmtán grunnskóla með áherslu á stuðning við yngsta aldursstigið;
• bætt aðgengi að hreinu vatni
• bætt þekking á hreinlætismálum og salernisaðstöðu;
• stuðningur við héraðsskrifstofu með áherslu á deildir fjármála, framkvæmda, útboðs- og innkaupsmála og árangurs og eftirlits;
• áhersla á samþættingu eftirfarandi þátta í alla grunnþjónustu, sem jafnframt verða stut sérstaklega: jafnrétti kynjanna, efnahagsleg valdefling ungmenna, bætt viðnám samfélaga gegn loftslagsbreytingum og málefni fatlaðra barna.

Heilbrigðisþjónusta

Stutt verður við heilbrigðiskerfið í héraðinu með því að byggja nýja fæðingardeild og þrjár heilsugæslur í afskekktum byggðum héraðsins til að styðja við mæðra- og ungabarnaheilsu. Til viðbótar verða tólf fæðingarstofur og heilsugæslur endurbættar eftir þörfum, tveir sjúkrabílar keyptir til að bæta aðgengi fólks að heilbrigðisþjónustu ásamt því að tækjabúnaður verður keyptur og starfsfólk ráðið til að sinna þessari mikilvægu þjónustu. Í samstarfi við UNFPA mun héraðssjúkrahúsið fá fullbúna aðstöðu til að sinna konum sem þjást af fæðingarfistli.

Menntun

Veigamesti þáttur verkefna í Nkhotakota er uppbygging 15 grunnskóla með áherslu á stuðning við yngsta aldursstigið. Stuðningurinn mun m.a. fela í sér byggingu á kennslustofum, salernisaðstöðu og kennarahúsum; endurnýjun námsgagna, uppbyggingu skólaeldhúsa og bættan aðgang að skólamáltíðum. Að auki mun aðgangur að hreinu og öruggu vatni og sólarorku vera bættur til muna við skólana. Einnig verða þrír leikskólar byggðir og héraðsyfirvöld styrkt til að bæta getu sína varðandi aðstoð við nemendur með sérþarfir þ.m.t. fötluð börn.

Vatn og hreinlæti

Unnið verður að bættu aðgengi að hreinu og öruggu vatni í héraðinu. Skortur á viðunandi salernis- og hreinlætisaðstöðu eykur líkur á dreifingu vatnsborinna smitsjúkdóma. Mun Ísland styðja fjögur sveitarfélög sem liggja að vatninu til að bæta salernis- og hreinlætisaðstöðu fólks. Bæði í nærumhverfi sem og við félagslega innviði t.d. skóla, heilsugæslustöðvar, fiskvinnslur og markaði.

Bætt stjórnsýsla í Nkhotakota

Til að stuðla að getuuppbyggingu innan héraðsyfirvalda verður héraðsskrifstofan styrkt til að bæta fjármálaumsýslu og gagnaöflun, vinnslu útboðsferla og eftirfylgni með byggingarframkvæmdum. Sérstakur stuðningur verður við stefnumótun á sviði jafnréttismála, umhverfismála og í tengslum við málefni ungmenna og barna með sérþarfir.

Jafnréttisráðuneyti Malaví fékk fjárhagslegan og tæknilegan stuðning frá Íslandi til þess að ljúka vinnu við fyrstu forvarnar- og viðbragðsstefnu malavíska stjórnarráðsins vegna kynbundinnar og kynferðislegrar áreitni og ofbeldis. Stjórnvöld samþykktu stefnuna í janúar 2023 og gildir hún fyrir opinbera geirann og nær þ.á.m til héraðsyfirvalda. Með stuðningi frá Íslandi fengu félagasamtökin Gender and Justice Unit styrk til þess að þróa staðbundna forvarna- og viðbragðsáætlun með samstarfshéraði Íslands, Nkhotakota, sem samþykkt var af héraðsstjórn Nkotakota í mars 2023. Einnig stóðu samtökin fyrir umfangsmikilli vitundarvakningu um kynferðisáreitni- og ofbeldi meðal almennings í héraðinu enda mikilvægt að auka þekkingu á borgaralegum réttindum og þeim leiðum sem hægt er að nýta sér til að leita réttar síns.

Mannréttindastofnun Malaví fær fjárhagslegan stuðning frá Íslandi (2022-2025) til þess að efla jafnréttisskrifstofu stofnunarinnar og efla rannsóknardeild sína en stofnunin hefur það lögbundna hlutverk að rannsaka tilkynningar og ábendingar um kynferðisofbeldi eða kynferðislega áreitni. Eitt af því fyrsta sem stofnunin fékk var bifreið en vegna skorts á bifreiðum og fjármagni til eftirlits gat stofnunin ekki sinnt hlutverki sínu fyrir utan höfuðborgarinnar. Mannréttindaskrifstofan vinnur með öllum 28 héraðsskrifstofum landsins til þess að kynna nýja stefnu stjórnvalda um forvarnar- og viðbragðsstefnu stjórnarráðsins og hvernig best sé að útfæra hana. Mannréttindastofnunin hefur einnig hafið þriggja ára vitundarvakningarherferð á landsvísu um hvað kynferðisofbeldi og áreitni er.

Félagasamtökin Go Fund a Girl Child eru feminísk grasrótarsamtök sem starfa að valdeflingu ungra mæðra sem hafa hætt í skóla í sveitum Mangochi-héraðs vegna ótímabærrar óléttu eða barnahjónabands. Samstökin eru rekin af ungum konum sem veita stúlkum efnahagsleg tækifæri í gegnum jafningjastuðning og sjálfshjálparhópa sem veita þessum ungu mæðrum annað tækifæri til þess að snúa aftur til náms.

IPAS, alþjóðleg félagasamtök sem styðja við kyn- og frjósemisréttindi, hafa með stuðningi frá Íslandi þjálfað heilbrigðisstarfsfólk í Mangochi til að veita viðeigandi þjónustu fyrir konur og stúlkur sem þjást eftir ólögmæt þungunarrof, veitt viðeigandi tækjabúnað á heilsugæslur og aukið vitund í nærsamfélögum um að hægt sé að nálgast þessa lífsnauðsynlegu og öruggu heilbrigðisþjónustu í heimabyggð og á héraðssjúkrahúsinu. Lagarammi Malaví heimilar þungunarrof aðeins ef meðganga ógnar lífi verðandi móður. Þetta leiðir til þess að fjöldi þungunarrofa er gerður við óheilsusamlegar aðstæður þar sem frumstæðum aðferðum er beitt og oft af ófaglærðu fólki. Þessar aðgerðir eru lífshættulegar og talið er að um 18% tilfella af mæðradauða í Malaví megi rekja til slíkra aðgerða og afleiðinga þess. Meira en helmingur þeirra kvenna sem deyja af þessum orsökum eru ungar stúlkur og konur á aldrinum 14-23 ára. Með stuðningi frá Íslandi gerðu IPAS samtökin rannsókn og tóku saman heildarfjölda kvenna og stúlkna í Malaví sem þurfti á bráðaaðgerð að halda árið 2022 vegna vandkvæða eftir ólögmætt þungunarrof.  Niðurstaðan leiddi í ljós að 28.371 konur og stúlkur sóttu slíka þjónustu það ár, eða að meðaltali 77 stúlkur og konur á dag. Áætlað er að 2/3 af sjúkraplássum á kvensjúkdómadeildum hverju sinni séu tekin upp af konum sem glíma við afleiðingar ólögmætra þungunarrofa. Hvíla þessi tilfelli því þungt á heilbrigðiskerfinu.