Ákvarðanir fjármála- og efnahagsráðuneytisins um framlög til stjórnmálasamtaka úr ríkissjóði

Fjármála- og efnahagsráðuneytið hefur undanfarið haft til skoðunar verklag og lagaskilyrði sem gilda um framlög til stjórnmálasamtaka. Þetta er gert í kjölfar þess að fram komu upplýsingar um að stjórnmálasamtök, sem úthlutað hefur verið framlögum úr ríkissjóði af hálfu ráðuneytisins á grundvelli laga um starfsemi stjórnmálaflokka, hafi ekki uppfyllt skilyrði um skráningu í stjórnmálasamtakaskrá.

Við skoðun ráðuneytisins var m.a. leitað utanaðkomandi lögfræðiráðgjafar og liggja niðurstöður fyrir um meginþætti málsins. Leitað var til ríkislögmanns og Flóka Ásgeirssonar lögmanns og eru álitsgerðir beggja meðfylgjandi.

Ljóst er að annmarkar voru á framkvæmd úthlutana af hálfu ráðuneytisins. Frá og með árinu 2022 var skilyrði að stjórnmálasamtök væru skráð í sérstaka stjórnmálasamtakaskrá og bættist það við skilyrðin um að stjórnmálasamtök sem náð hafa nægilegu atkvæðamagni, hafi uppfyllt upplýsingaskyldu til ríkisendurskoðanda og að ríkisendurskoðandi hafi birt ársreikning þeirra. Ráðuneytinu bar að gæta þess að fyrir lægi staðfesting frá ríkisskattstjóra á skráningu í stjórnmálasamtakaskrá. Hefði verið gætt að þessu hefði ráðuneytið getað leiðbeint um að skráningu væri ábótavant.

Skráningardagsetningar í stjórnmálasamtakaskrá eru sem hér segir:*

^{*Taflan var uppfærð 25.2.2025 eftir að erindi barst frá Skattinum.} 

^{**Samkvæmt upplýsingum frá Skattinum getur í einstaka tilvikum reynst erfitt að sjá hvenær lagfæringar (ef við átti), þ.e. fullnægjandi gögn, bárust. Því er gerður fyrirvari við tvær dagsetningar. Segir Skatturinn að talsverður tími geti liðið frá upphaflegri móttöku beiðni um skráningu í stjórnmálasamtakaskrá og þar til gengið er frá skráningu. Það skýrist af því að algengt er að gerðar séu athugasemdir við gögn sem berast með beiðni um skráningu, og það verklag verið viðhaft að aðilum er gefinn kostur á því að gera úrbætur, fremur en að synjað sé um skráningu af þessum sökum.}

Greiðslur framlaga á umræddum árum fóru fram 31. janúar 2022, 25. janúar 2023, 24. janúar 2024 og 27. janúar 2025.

Í íslenskum rétti gildir sú meginregla að aðilar sem fá fyrir mistök greidda fjármuni án þess að eiga rétt til þeirra skuli endurgreiða þá. Frá þessari reglu eru þó undantekningar eftir því hverjar aðstæður og atvik eru.

Það er niðurstaða ráðuneytisins að hafi stjórnmálasamtök uppfyllt önnur skilyrði til úthlutunar en það sem varðar skráningu í stjórnmálasamtakaskrá, þá standi veigamikil rök gegn því að endurkröfuréttur sé fyrir hendi:

Framlögin eru liður í að tryggja starfsskilyrði og sjálfstæði stjórnmálasamtaka og efla lýðræði. Krafa um endurgreiðslu myndi kippa fjárhagslegum grundvelli undan starfsemi hlutaðeigandi samtaka, þvert gegn markmiðum laganna.

Um var að ræða misbrest í verklagi við úthlutun framlaga og bæði stjórnvöld og viðkomandi stjórnmálasamtök stóðu í þeirri trú að lagalegur réttur stæði til fjárframlaganna. Ef ekki hefði verið fyrir þennan misbrest hefði ráðuneytið haft tilefni til að leiðbeina stjórnmálasamtökum um skráningu, áður en fé var fyrst úthlutað úr ríkissjóði eftir lögfestingu skilyrðisins.

Loks mælir það gegn endurkröfurétti að lögin hafi verið framkvæmd á þessa vegu um nokkurt skeið og viðtakendur greiðslnanna hagað starfsemi sinni til samræmis við þá trú að framlögin væru lögmæt og endanleg.

Þegar framangreind atriði eru skoðuð heildstætt telst ekki til staðar réttur til að krefja um endurgreiðslu fjárframlaga sem hafa verið veitt undanfarin ár, án þess að skilyrði um skráningu á stjórnmálasamtakaskrá hafi verið uppfyllt.

Verklag ráðuneytisins við meðferð og úthlutun framlaga hefur verið endurskoðað. Jafnframt mun ráðuneytið beita sér fyrir því að lögin verði endurskoðuð m.t.t. þess hvernig úthlutun og eftirfyglni með skilyrðum er háttað.

• Álitsgerð ríkislögmanns

• Álitsgerð Flóka Ásgeirssonar