Gjafsókn

Almennar upplýsingar um gjafsókn

Reglur um gjafsókn kveða á um í hvaða tilvikum kostnaður við dómsmál einstaklings er greiddur úr ríkissjóði. Reglurnar er að finna í 125. gr. – 128. gr. laga um meðferð einkamála og reglugerð um skilyrði gjafsóknar og starfshætti gjafsóknarnefndar. Sótt er um gjafsókn til dómsmálaráðuneytisins sem óskar umsagnar gjafsóknarnefndar um umsóknina. Gjafsókn er ekki veitt nema gjafsóknarnefnd mæli með gjafsókn.

Hugtakið gjafsókn er notað bæði um gjafsókn og gjafvörn. Gjafsókn er veitt vegna mála sem rekin eru fyrir íslenskum dómstólum. Þannig verður gjafsókn ekki veitt vegna stjórnsýslumála sem rekin eru fyrir stjórnvöldum eða mála sem rekin eru fyrir erlendum dómstólum.
Gjafsókn er aðeins veitt einstaklingum en ekki lögaðilum, s.s. fyrirtækjum eða félögum. Hver sá einstaklingur sem getur átt aðild að dómsmáli hér á landi, án tillits til ríkisborgararéttar, getur átt rétt til gjafsóknar. Gjafsókn verður ekki veitt eftir að dómur hefur verði kveðinn upp.
Gjafsókn skuldbindur ríkið til að greiða þann málskostnað sem gjafsóknarhafi hefur sjálfur af máli, þ.e. þóknun lögmanns o.fl. Gjafsókn má þó takmarka þannig að hún nái aðeins til tiltekinna þátta málskostnaðar eða geti hæst numið tiltekinni fjárhæð. Þóknun lögmanns gjafsóknarhafa fyrir flutning máls skal ákveðin af dómara. Ríkið er ekki skuldbundið til að greiða þá þóknun sem lögmaður gjafsóknarhafa kann að áskilja sér heldur aðeins þá fjárhæð sem dómari ákveður handa honum. Gjafsóknarhafa eða lögmanni hans ber að snúa sér til, vegna uppgjörs dæmdrar lögmannsþóknunar og útlagðs kostnaðar.

Gjafsóknarhafi er undanþeginn öllum greiðslum í ríkissjóð vegna málsins sem gjafsókn tekur til, þar á meðal greiðslum fyrir opinber vottorð og önnur gögn sem verða lögð fram í máli. Gjafsókn nær einnig til kostnaðar af fullnustu réttinda gjafsóknarhafa með aðför og nauðungarsölu, nema annað sé tekið fram í gjafsóknarleyfinu. Ef gagnaðili gjafsóknarhafa áfrýjar máli til æðra dóms nær gjafsóknin einnig til málskostnaðar gjafsóknarhafa þar fyrir dómi nema annað sé tekið fram í gjafsóknarbréfi. Gjafsókn breytir engu um að gjafsóknarhafa verði sjálfum gert að greiða gagnaðila sínum málskostnað.

Hvaða skilyrði er nauðsynlegt að uppfylla til að fá gjafsókn

Um skilyrði fyrir gjafsókn er fjallað í 126. g. laga um meðferð einkamála og reglugerð um skilyrði gjafsóknar og starfhætti gjafsóknarnefndar nr. 45/2008. Frumskilyrði þess að gjafsókn verði veitt er að nægilegt tilefni sé til málshöfðunar eða málsvarnar. Ef skilyrðið um nægilegt tilefni er ekki uppfyllt kemur ekki til frekari skoðunar hvort veita skuli gjafsókn. Ef skilyrðið um nægilegt tilefni er uppfyllt verður annað hvort eftirtalinna tveggja skilyrða einnig að vera uppfyllt: a. Að fjárhag umsækjanda sé þannig háttað að kostnaður að gæslu hagmuna hans í máli yrði honum fjárhagslega ofviða, enda megi teljast eðlilegt að öðru leyti að gjafsókn sé kostuð af almannafé, b. Að úrlausn máls hafi verulega almenna þýðingu og varði verulega miklu fyrir atvinnu, félagslega stöðu eða aðra einkahagi umsækjanda.

Nægilegt tilefni

Þegar gjafsóknarnefnd leggur mat á hvort nægilegt tilefni sé til málshöfðunar eða málsvarnar er litið til eftirfarandi atriða sem kveðið er á um í 4. gr. reglugerðar um skilyrði gjafsóknar og starfshætti gjafsóknarnefndar:
Málsefnið þarf að vera nægilega skýrt og málsókn þarf að vera nauðsynleg og tímabær. Þegar lagt er mat á hvort málsefni sé nægilega skýrt og málsókn nauðsynleg og tímabær eru eftirtalin atriði höfð til hliðsjónar:

1. hvort málatilbúnaður sé nægilega skýr þannig að ætla megi að málið sé tækt til efnis-meðferðar fyrir dómstóli,
   b. hvort leitast hafi verið við að leysa málið utan dómstóla, þ. á m. fyrir úrskurðar-nefndum,
   c. hvort gagnaöflun utan dómstóla sé lokið og málshöfðun sé nauðsynleg og tímabær.
2. Hvort málsefnið sé þannig að nokkrar líkur séu á því að málið vinnist fyrir dómi. Heimilt er m.a. að horfa til þess hvort dómstólar hafi áður leyst úr sambærilegu ágreiningsefni.
3. Varði málsefnið ágreining sem þegar er til meðferðar fyrir dómstólum og um er að ræða sambærilegt sakarefni, sem ætla má að hafi fordæmisgildi, er heimilt að synja umsókn um gjafsóknar þar til séð verður hvort málsókn sé nauðsynleg og tímabær.
4. Við mat á tilefni til gjafsóknar fyrir æðra dómstigi er litið til framangreindra sjónarmiða en einnig til dómsniðurstöðu lægra setts dóms og ástæðum fyrir áfrýjun. Þá er heimilt að líta til þess hvort um sé að ræða mál sem dæmt hefur verið af sérfróðum meðdómsmönnum eða hvort áfrýjunargrundvöllur máls lúti aðallega að sönnunarþáttum þess.

Fjárhagur umsækjanda

Fjárhag umsækjanda þarf að vera þannig háttað að kostnaður af gæslu hagsmuna hans í málinu yrði honum fyrirsjáanlega ofviða að auki verður að telja teljast eðlilegt að gjafsókn sé kostuð af almannafé.
Við mat á því hvort fjárhag umsækjanda sé þannig háttað að kostnaður af gæslu hagsmuna hans í málinu yrði honum fyrirsjáanlega ofviða er litið til tekna umsækjanda. Miðað skal við að stofn til útreiknings tekjuskatts og útsvars og fjármagnstekjur nemi ekki hærri fjárhæð en samtals kr. 4.417.918. Sé umsækjandi í hjúskap eða sambúð ber einnig að hafa hliðsjón af tekjum maka og skulu samanlagðar árstekjur ekki nema hærri fjárhæð en sem nemur kr. 7.167.608. Ef umsækjandi er yngri en 18 ára skal höfð hliðsjón af samanlögðum tekjum foreldra. Hækka skal viðmiðunarmörk tekna um kr. 530.460 fyrir hvert barn undir 18 ára aldri, þ.m.t. stjúp- og fósturbörn, sem búa hjá umsækjanda eða hann elur að mestum hluta önn fyrir. Framangreindar fjárhæðir taka breytingum miðað við vísitölu neysluverðs 1. janúar ár hvert.
Ef umsækjandi nýtur málskostnaðartryggingar hjá vátryggingafélagi sem bætir málskostnað hans er heimilt að synja um gjafsókn eða veita takmarkaða gjafsókn.

Til greina getur komið að veita umsækjanda gjafsókn þótt tekjur hans séu yfir viðmiðunarmörkum í eftirfarandi tilvikum:

a.-þegar framfærslukostnaður er óvenjulega hár af einhverjum ástæðum,
b. aflahæfi umsækjanda er verulega skert til frambúðar vegna varanlegrar örorku,
c. umsækjandi, maki hans eða sambúðaraðili á ekki íbúðarhúsnæði og leigukostnaður er verulegur,
d. samanlagðar tekjur umsækjanda og maka hans eru yfir viðmiðunarmörkum en tekjur hans sjálfs eru undir þeim mörkum og telja verður að málið varði hann aðallega,
e. umsækjandi er yngri en 18 ára og sérstakar ástæður mæla með því þótt tekjur foreldra séu yfir tekjumörkum,
f. málskostnaður verður fyrirsjáanlega hár miðað við efnahag umsækjanda,
g. frá launatekjum er heimilt að draga vaxtagjöld vegna eigin húsnæðis ef vaxtagjöld eru óvenjulega há. Við mat á fjárhagsstöðu er jafnframt heimilt að leggja við þær vaxta¬bætur sem umsækjandi og maki hans fá greiddar.

Einnig getur komið til greina að synja einstaklingi um gjafsókn þótt tekjur hans séu undir viðmiðunarfjárhæðum í eftirfarandi tilvikum,

a. umsækjandi, maki hans eða sambúðaraðili á peningainnistæðu, hlutabréf, skuldabréf, fasteign, lausafé eða aðrar eignir sem skipt geta máli þegar metin er greiðslugeta hans til að kosta málsókn sína sjálfur,

b. eignir umsækjanda, maka hans eða sambúðaraðila umfram skuldir eru verulegar,

c. aðilar að dómsmáli eru fleiri en einn og hlutur gjafsóknarbeiðanda er tiltölulega lítill miðað við aðra málsaðila.

Þó uppfyllt séu skilyrði um að kostnaður af máli sé honum ofviða verður gjafsókn að jafnaði ekki veitt nema talið verði eðlilegt að málsvörn eða málshöfðun verði kostuð af almannafé. Að jafnaði skal ekki veita gjafsókn ef ágreiningsefnið er eins og að neðan greinir nema sérstakar ástæður mæli með veitingu gjafsóknar:

a. ágreiningsefnið varðar viðskipti umsækjanda er tengjast verulega atvinnustarfsemi hans og hann hefur með aðgerðum sínum eða aðgerðaleysi komið sér í þá aðstöðu sem málsókninni er ætlað að bæta úr,
b. þegar ágreiningsefnið er milli nákominna,
c. um er að ræða mál sem varðar óverulega hagsmuni og ekki er eðlilegt hlutfall milli þeirra og líklegs málskostnaðar,
d. ef umsækjandi hefur sýnt af sér verulegt tómlæti sem hefur í för með sér sönnunar-vanda.

Að úrlausn máls hafi verulega almenna þýðingu eða varði verulega miklu fyrir atvinnu, félagslega stöðu eða aðra einkahagi umsækjanda.
Þegar metið er hvort úrlausn máls hafi verulega almenna þýðingu skal m.a. höfð hliðsjón af því hvort úrlausn máls teljist mikilvæg og hafi verulega þýðingu fyrir fjölda einstaklinga og hvort dómstólar hafi áður leyst úr sambærilegu eða svipuðu málefni. Við mat á því hvort gjafsókn verði veitt vegna þess að úrlausn máls varði verulega miklu fyrir atvinnu, félagslega stöðu eða aðra einkahagi umsækjanda skal m.a. höfð hliðsjón af því hve rík áhrif úrlausn máls getur haft á hagi umsækjanda.

 

Lögbundin gjafsókn

Gjafsókn verður einnig veitt þegar mælt er fyrir um það í öðrum lögum. Samkvæmt 60 gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002, skulu foreldrar, fósturforeldrar og barn sem náð hefur 15 ára aldri gengur inn í mál hafa gjafsókn. Ef mál er höfðað skv. 34. gr. laganna til endurskoðunar á fyrri niðurstöðu dóms, sbr. 3. mgr. 34. gr., fer þó um rétt aðila til gjafsóknar samkvæmt almennum reglum.

Samkvæmt 230. gr. laga nr. 88/2008 um meðferð sakamála skal veita gjafsókn í málum þar sem settar eru fram kröfur um bætur fyrir handtöku, leit á manni eða í húsi, hald á munum rannsókn á heilsu manns, gæsluvarðhald og aðrar aðgerðir sem hafa frelsissviptingu í för með sér.

Samkvæmt 23. gr. ættleiðingarlaga nr. 130/1999 skal stefnandi hafa gjafsókn í dómsmáli vegna ættleiðingar skv. 22. gr. laganna.
Samkvæmt 66. gr. laga nr. 80/1938 um stéttarfélög og vinnudeilur gilda almennar gjafsóknarreglur um málssókn og málsvörn fyrir Félagsdómi.
Í 1. mgr. 4 . gr. laga nr. 21/1994 um öflun álits EFTA-dómstólsins um skýringu samnings um Evrópska efnahagssvæðið er heimilað að veita málsaðila, sem ekki hefur krafist þess að álits verði aflað, gjafsókn vegna þess þáttar málsins.
Samkvæmt d-lið 10. gr. laga nr. 85/1997 um umboðsmann Alþingis, getur umboðsmaður lagt til að gjafsókn verði veitt í máli sem heyrir undir starfssvið umboðsmanns og hann telur rétt að lagt verði fyrir dómstóla til úrlausnar.

Ráðuneytið vekur sérstaklega athygli á því að samkvæmt 11. og 22. gr. barnalaga nr. 76/2003 greiðist þóknun lögmanns og annar málskostnaður í faðernis- og vefengingarmálum úr ríkissjóði þegar barn er stefnandi en barn í þessum skilningi á einnig við um einstaklinga eldri en 18 ára. Sama gildir samkvæmt 17. gr. lögræðislaga nr. 71/1997 um þóknun skipaðs verjanda, skipaðs talsmanns sóknaraðila og annan málskostnað. Í slíkum tilvikum á ekki að sækja um gjafsókn.

Hvernig er sótt um gjafsókn?

Umsókn um gjafsókn skal senda dómsmálaráðuneytinu. Umsókn skal vera skrifleg, leggja fram nægjanlega tímanlega, og eigi síðar en þremur vikum fyrir aðalmeðferð máls. Heimilt er að vísa frá umsókn sem berst svo skömmu fyrir aðalmeðferð máls að tóm gefst ekki til gagnaöflunar og að veita rökstudda umsögn.

Umsókn um gjafsókn skal senda í gegnum rafræna gátt á island.is sjá hér https://island.is/gjafsokn. Einnig er hægt að senda umsókn til dómsmálaráðuneytisins með Signet Transfer, eða á pappír. Ráðuneytið framsendir umsóknina til gjafsóknarnefndar ásamt fylgiskjölum og óskar umsagnar nefndarinnar.

 

Hvað á að koma fram í umsókn?

Í umsókn um gjafsókn skal koma fram fullt nafn, kennitala, staða og heimilisfang umsækjanda og gagnaðila. Einnig skal upplýst fyrir hvaða dómi málið er eða verður rekið og hvaða lögmaður fari með það fyrir umsækjanda.

Umsókn skal vera ítarlega rökstudd og þar skal meðal annars fjallað um, eftir því sem við á:
a. á hvaða gjafsóknarheimild gjafsókn er reist,
b. helstu málsatvik, málsástæður og lagarök,
c. hvort nægilegt tilefni sé til málshöfðunar eða málsvarnar,
d. fjölskylduhagi umsækjanda og framfærslubyrði,
e. hver sé áfallinn málskostnaður og hver væntanlegur málskostnaður verði, þar með talinn kostnaður við öflun matsgerðar og annarra sönnunargagna,
f. hvort efnahag umsækjanda sé þannig komið að kostnaður við rekstur dómsmáls verði honum fyrirsjáanlega ofviða þegar sótt er um gjafsókn á grundvelli a-liðar 1. mgr. 126. gr. laga um meðferð einkamála,
g. á hvern hátt úrlausn máls hafi almenna þýðingu eða varði verulega miklu fyrir atvinnu, félagslega stöðu eða aðra einkahagi umsækjenda ef sótt er um gjafsókn á grundvelli b-liðar 1. mgr. 126. gr. laga um meðferð einkamála.

Þegar sótt er um gjafsókn á grundvelli 60. gr. barnaverndarlaga, 230. gr. laga um meðferð sakamála og ættleiðingarlaga þarf aðeins að greina í umsókn þau atriði sem um getur í a. lið.

 

Hvaða gögn eiga að fylgja umsókn um gjafsókn?

Með umsókn um gjafsókn skulu fylgja:

1. helstu málsskjöl,
2. staðfest ljósrit skattframtala umsækjanda og maka eða sambúðarmanns næstliðin tvö ár,
3. gögn um tekjur umsækjanda og maka eða sambúðarmanns á því tímabili sem liðið er frá síðasta skattframtali,
4. önnur gögn sem þýðingu hafa, svo sem væntanleg kröfugerð, afstaða gagnaðila og upplýsingar um réttaraðstoðar- eða málskostnaðartryggingu ef umsækjandi nýtur slíkrar tryggingarverndar.

Þegar sótt er um gjafsókn á grundvelli 60. gr. barnaverndarlaga, 230. gr. laga um meðferð sakamála og 22. gr. ættleiðingarlaga þarf aðeins að greina í umsókn þau atriði sem rakin eru í 1. og 4. tölulið.